ایجاد کتابخانه دیجیتالی مستلزم دسترسی به متن کامل منابع اطلاعاتی در قالب کامپیوتری است و این اطلاعات میتواند تنها نوشتاری نباشد(فاکس، ۱۹۹۵).
یک کتابخانه دیجیتالی از تعداد زیادی رایانه تشکیل شده که به وسیله یک شبکه متصل شدهاند. مهم ترین شبکه اینترنت است که به وجود آمدن آن به عنوان یک شبکه قابل انعطاف، ارزان و جهانی عامل موثر در توسعه کتابخانههای دیجیتالی شده است.
رایانههای موجود در شبکه، سه عملکرد اصلی دارند: کمک به کاربران برای ارتباط با کتابخانه، ذخیره منظم اطلاعات جهت نگهداری بلند مدت، خدمات جستجو و مکان یابی اطلاعات با ارائه فهرستها و نمایه ها(آرمز، ۱۳۸۱).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

مدیران در تصمیمگیری کتابخانه نقش اساسی دارند و برای تصمیمگیری آگاهانه در باب هر موضوع باید علاوه بر فراهم ساختن امکانات و تجهیزات سختافزاری و نرمافزاری از اطلاعات تخصصیمربوط به آن موضوع نیز آگاه باشند. مدیرانی که فاقد آگاهی، تخصص و نگرش مثبت باشند به راحتی نمیتوانند ابداعات و نوآوریها را ایجاد کنند (مظفرمقام،۱۳۸۷).
۲-۲-۱. تاریخچه روند فنآوری اطلاعات در کتابخانه‌ها
هر چند تا دیروز شکل مرسوم دسترسی محققان به اطلاعات پژوهشی به اشکال کاغذی و لوح فشرده بوده‌است، لیکن امروزه عرضه کنندگان اطلاعات، شبکه‌های وب را به عنوان رسانه‌ای مناسب‌تر برای پایگاه‌های اطلاعات مرجع و مجلات پژوهشی تمام متن یافته‌اند. کاربران می‌توانند از طریق وب، اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را در طول شبانه روز و در تمام روزهای هفته از هر مکانی بازیابی کنند. به علاوه، بسیاری از پایگاه‌های مبتنی بر وب، به شکل قوی تری تجهیز شده‌اند ویا اینکه اطلاعات بیشتری نسبت به شیوه‌های سنتی کاغذی یا لوح فشرده ارائه می‌کنند. تغییرات سریع و همه جانبه، کتابخانه‌های تخصصی و کتابداران متخصص در این کتابخانه‌ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده‌است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است. سیستمهای رایانه‌ای که در کتابخانه‌ها تا دهه ۸۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت، ارتباطی پیوسته و مستقیم با عملکردهای سنتی کتابخانه‌ها برقرار می‌نمود، علی رغم توانایی و قابلیت‌های عملی و گسترده فهرستهای قابل دسترسی برای عموم ^[۶]و سیستمهای محلی متصل بدانها، کتابخانه‌ها هنوز مدلی سنتی از مجموعه‌های فیزیکی و محلی هستند که عمدتا از طریق ابزارهای کتابشناختی ناهماهنگ، میتوان بدانها دسترسی یافت. هم اکنون پیشرفت‌های قابل توجهی دیده می‌شود که در حال تغییر بنیادی این مدل است. فنآوریهای نو، فهرست‌های کتابخانه را از راهنماهای ساده منابع به سیستمهای جامع اطلاعاتی تغییر داده‌اند و در مرحله ایفای تعهد خود در انتقال مستقیم منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های دنیا و مراکز اطلاعرسانی به میز استفاده کنندگان هستند. داده‌های رقمی و تصاویر الکترونیکی، کمکم جایگزین منابع اطلاعاتی فیزیکی شدهاند. روش های سریع دستیابی به منابع اطلاعاتی به تدریج اهمیت بیشتری از گردآوری مجموعه‌های جدید پیدا کرده‌است.به گفته کینگ در سال۲۰۱۰بیش از۸۰ درصد روزنامه‌ها و نشریات به صورت پیوسته و از طریق شبکه‌های دوربین‌المللی در دسترس خواهند بود. این پیشرفتها پیامدهای عمیقی درکتابخانه‌های تخصصی دارد. فنآوری تقریبا تمام جنبه‌های کار کتابخانه را تحت تاثیر خود قرار داده‌است: کتابداران شاغل در بخش فراهمآوری اکنون باید به دنبال راهی جهت دسترسی مراجعان به منابع دیجیتال باشند، فهرستنویسان باید این منابع را دسترس پذیر سازند و کتابداران مرجع نیز ضمن کمک به مراجعان در داخل کتابخانه باید پاسخگوی ارباب رجوع از راه دور باشند.
تاریخ استفاده ازرایانه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعرسانی را می‌توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم کرد: در دهه ۱۹۴۰ نخستین روش های نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با بهره گرفتن از نظام برگه‌ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام در واقع پیش آمد نظام‌های رایانه‌ای دهه ۱۹۶۰ بود. در دهه ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظام‌های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم‌افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام‌ها در کشورهای در حال رشد بود. دهه ۱۹۹۰ دهه رشد اینترنت به حساب می‌آید و کتابخانه‌ها نیز از این پدیده حاصل از فناوریهای جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی‌های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. استفاده از فناوری اطلاعات نیازمند آموزشهای ویژه نه تنها برای کتابداران که مستقیما دست اندرکار اطلاع رسانی اند، بلکه برای استفاده کنندگان عادی نیز می‌باشد. امروزه باسواد کسی است که سواد رایانه‌ای داشته باشد و خود بتواند مستقیما از امکانات رایانه‌ای استفاده کند(ویتور،۱۳۸۳).
۲-۲-۲. تعاریف کتابخانه دیجیتالی
اجزای زیر را در تعاریف مختلف موجود از کتابخانه دیجیتال می توان یافت:
۱.کتابخانه دیجیتال یک نهاد واحد نیست.
۲.کتابخانه دیجیتال برای لینک منابع به تکنولوژی نیاز دارد.
۳.رابطه بسیاری از کتابخانه های دیجیتال با سرویسهای اطلاعاتی برای استفاده کنندگان نهایی شفاف است.
۴.دستیابی جهانی به کتابخانههای دیجیتال و سرویسهای اطلاعاتی یک هدف است^[۷].(سیکدیو،۲۰۰۳)
کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند. اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه با بهره گرفتن از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتوانند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است که منابع را در حافظه این نوع کتابخانه‌ها قرار داد. مجموعه روشها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع و گسترده ارائه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد (زوارقی،۱۳۸۳).
تعریفی دیگر از کتابخانههای دیجیتال به مفهوم تبادل رقومی اطلاعات چند رسانهای در یک محیط ارتباطی گسترده و وسیع تعبیر می شود .
کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آنها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن راهکارهایی جهت گزینش، سازماندهی، ارائه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماندگاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیشبینی گردیده‌ است. سهولت دسترسی به منابع و مقرون به صرفه بودن آن، امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با دیگر سازمانها، به کارگیری مکانیزمهایی جهت حفظ، گسترش و توسعه، توجه به مسئله مالکیت معنوی، از مهمترین ملاحظات در کتابخانه دیجیتال می‌باشد.
سر درگمی‌های موجود در مورد این عبارت ناشی از آن است که در طول سالها، عبارات متنوعی برای این مفهوم به کار برده شده‌است (مانند کتابخانه‌های الکترونیکی، مجازی، کتابخانه‌های بدون دیوار) و دقیقا” مشخص نبود که معنای واقعی هر کدام از این مفاهیم چیست؟ از سوی دیگر، کتابخانه‌های دیجیتال مورد توجه حوزه‌های مختلف پژوهشی و تحقیقاتی است.
با این توصیف کتابخانه دیجیتال محیطی است که دقیقاً از روی سیستم عملکرد کتابخانههای سنتی توسط نرم افزارهای مختلف شبیهسازی و در بیشتر جهات، هم از لحاظ سرعت و هم از لحاظ قابلیت و کیفیت ارائه کار و ایجاد ارتباط و راهنمایی کاربران به مفهوم و موضوع مورد نظر بهینه شده است که در نهایت شخص را با موضوع و مواد مربوطه از یک طرف و سایر محیطها و سیستمهای اطلاعرسانی از طرف دیگر مرتبط می سازد.
یک کتابخانه دیجیتالی یک محیط کنترل شده است که از طریق چارچوبهای قانونی و تجاری مناسب و فارغ از محل نگهداری، شکل اطلاعات و حوزه تصدیقگری، دسترسی یکپارچه به حجم وسیعی از خدمات اطلاعاتی را فراهم میآورد و در تعریف دیگر کتابخانههای دیجیتالی را سازمانهایی به حساب آوردهاند که منابع از جمله کارکنان متخصص را برای انتخاب، سازماندهی، دسترسی، تفسیر ، توزیع، نگهداری و تضمین دوام مجموعه آثار دیجیتالی فراهم میسازد بهطوری که این منابع آماده و از نظر اقتصادی برای استفاده به وسیله یک فرد مشخص یا مجموعهای از گروه ها قابل دسترسی باشد. در واقع میتوان گفت کتابخانه دیجیتالی(الکترونیکی)، کتابخانهای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شدهاند. اساس این کتابخانهها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به اینصورت که هر فردی در هر نقطه از ایران و حتی جهان با استفاده ازیک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتواند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است این کتابها را جمعآوری کرده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانهها قرار دهند(شریف آبادی،۱۳۸۱) .
کتابخانههای دیجیتالی سازمانهایی هستند که در آن تامین منابع، حضور کارکنان متخصص، فرایند انتخاب، سازماندهی و کمک و راهنمایی برای دستیابی منطقی و عقلانی به اطلاعات (دیجیتالی )، تفسیر توزیع، حفظ یکپارچگی آن و تضمین برای وجود و نگهداری مجموعهای از آثار دیجیتال در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار میگیرد تا بهتوان منابع اطلاعاتی دیجیتال را با سرعت و صرفهجویی به لحاظ اقتصادی برای استفاده یک جامعه یا مجموعهای از جوامع خاص، دسترسپذیر ساخت (زینگ، ۲۰۰۵). این کتابخانه جزئی از جامعهای هستند که در آن اشخاص و گروه ها در تعامل با یکدیگر بوده و از داده ها، اطلاعات، منابع و نظام های دانش استفاده میکنند(نبوی،۱۳۸۶).
۲ -۲-۳. چرا کتابخانههای دیجیتالی ؟
دلیل اساسی برای ایجاد کتابخانههای دیجیتالی این باور است که این کتابخانهها اطلاعات را نسبت به آنچه در گذشته مقدور بوده است به شیوه بهتری تحول خواهند داد. کتابخانههای سنتی بخش اساسی جامعه هستند ولی کامل نیستند. آیا ما میتوانیم به نحو بهتری عمل کنیم؟ مشتاقان کتابخانههای دیجیتالی خاطر نشان می سازند که رایانهها و شبکه ها هم اکنون شیوه های ارتباط بین افراد را تغییر دادهاند. آنها چنین استدلال می کنند که در بعضی از رشته ها، متخصص یا دانشمندی که پشت رایانه شخصی متصل به شبکه ارتباطی نشسته است نسبت به زمانی که به یک کتابخانه مراجعه میکند،خدمات بهتری را دریافت میدارد. اطلاعاتی که در ابتدا تنها برای متخصصان فراهم بود حال به صورت مستقیم در اختیار همه قرار دارد. کاربر قادر است که از طریق رایانه شخصی به استفاده از موادی بپردازد که در رایانههای سراسر دنیا ذخیره شدهاند. بر عکس،اغلب علاقه مندان سرسخت - البته نه همه آنان - تشخیص دادهاند که مدارک چاپی بخشی از تمدن است که تنها به تدریج میتوان نقش برجسته آنها را در ذخیره و انتقال اطلاعات تغییر داد.گرچه بعضی از موارد مهم استفاده از چاپ را میتوان با اطلاعات الکترونیکی جایگزین کرد، اما همه بر این باورنیستند که حرکت گسترده به سوی اطلاعات الکترونیکی مطلوب باشد، حتی اگر از نظر فنی، اقتصادی و حقوقی چنین امکانی وجود داشته باشد.
در زیر بعضی از سودمندیهای کتابخانههای دیجیتالی آمده است:
الف) کتابخانه دیجیتالی کتابخانه را بهسوی کاربر میآورد:
برای استفاده از کتابخانه سنتی خواننده باید بهآنجا برود. در دانشگاه این کار ممکن است چند دقیقه طول بکشد، اما اغلب مردم در دانشگاهها نیستند و کتابخانهای هم در نزدیکی خود ندارند. بسیاری از مهندسان و پزشکان جهت دسترسی به جدیدترین اطلاعات به شدت در مضیقهاند.
کتابخانه دیجیتالی اطلاعات را به میز کاربر، چه در اداره ،چه در خانه میآورد. با یک کتابخانه دیجیتالی رومیزی،خواننده هرگز نیازی به رفتن به ساختمان کتابخانه ندارد. هرجا که یک رایانه شخصی با اتصال شبکه ای وجود داشته باشد کتابخانهای دیجیتالی وجود خواهد داشت.
ب ) استفاده از قدرت رایانه در جستجو و تورق
خواندن مدارک کاغذی ساده است، اما پیدا کردن اطلاعاتی که روی کاغذ ذخیره شده است میتواند دشوار باشد. علی رغم وجود دهها ابزار ثانوی و مهارتکتابداران مرجع، استفاده از کتابخانه میتواند چالشی سخت باشد .ادعایی که اغلب در مورد کتابخانههای سنتی به عمل میآید این است که این کتابخانهها موفقیتهای اتفاقی را باعث میشوند، زیرا خوانندگان به طور اتفاقی به موارد ارزشمندی دست مییابند. حقیقت این است که کتابخانهها آکنده از مواد مفیدی هستند که خوانندگان بهطور تصادفی آنها را کشف میکنند.
در اغلب موارد،نظامهای رایانه ای در پیدا کردن اطلاعات، بهتر از شیوه های دستی عمل میکنند. این نظامها به خوبی آن چه که مردم دوست دارند نیستند، اما به هر حال خوبند و به طور دائم در حال بهبود اند،به خصوص در کارهای مرجع که شامل جهشهای تکراری از یک منبع اطلاعاتی به منبع دیگر هستند، مفید واقع می شوند.
ج) اطلاعات را می توان به اشتراک گذاشت
کتابخانهها و آرشیوها اطلاعات منحصر به فرد بسیاری را در بردارند. اطلاعات دیجیتالی را میتوان با قراردادن آنها بر شبکه در دسترس همگان قرار داد. بسیاری از کتابخانههای دیجیتالی یا انتشارات الکترونیکی در یک جایگاه مرکزی واحد نگهداری میشوند، شاید همراه با تعدادی نسخه تکراری که بهصورت استراتژیک در سراسر دنیا قرار داده شده است. این امر نسبت به تکرار فیزیکی پر هزینه مواد کم استفاده، یا دشواری دستیابی به مواد منحصر به فرد ، که جز با مسافرت به مکانی که در آن نگهداری میشود میسر نیست، بهبودی گسترده به حساب میآید.
د) روزآمد نگه داشتن اطلاعات آسانتر است
نیاز به روزآمد کردن بسیاری از اطلاعات مهم وجود دارد. روزآمد سازی مواد چاپی ناخوشاینداست، چون کل مدرک باید دو باره چاپ شود و همه نسخه های تحریر قدیمی باید کنار گذاشته و جایگزین شوند. زمانی که نسخه نهایی به شکل دیجیتالی و در یک رایانه مرکزی ذخیره شده باشد، روزآمد سازی اطلاعات دشوار نیست .
بسیاری از کتابخانهها نسخه های پیوسته راهنماها، دایرهالمعارفها و دیگر آثار مرجع را نگهداری میکنند. هر زمان که بازنگریهایی از جانب ناشران دریافت شود آنها را روی رایانههای کتابخانه نصب میکنند. کتابخانه کنگره دارای مجموعهای پیوسته است که توماس نامیده میشود و پیشنویس همه قوانینی را که پیش روی کنگره قرار دارند شامل میشود(آرمز، صص ۸-۹).
۲-۲-۴.اهداف کتابخانه دیجیتالی
بعضی از اهداف کتابخانه دیجیتالی به شرح زیر می باشد:
- گردآوری، ذخیره و سازماندهی اطلاعات و دانش به شکل دیجیتالی ؛
- کمک به انتقال مقرون به صرفه و کارآمد اطلاعات ؛
- تاثیر قابل توجه در سرمایهگذاری روی ساختار رایانه ای و ارتباطی ؛
- ارتباط قدرتمند و همکاری مابین جوامع پژوهشی، بازرگانی، حکومتی و آموزشی؛
- ایفای نقش رهبری بین المللی به طور عام و ترویج دانش در بخشهای مهم و راهبردی .- استفاده از فرصتهای آموزشی مادام العمر (جیوان ،۲۰۰۳).
۲-۲-۵.کتابداران در کتابخانههای دیجیتالی
با ظهور کتابخانههای دیجیتالی با کتابخانههایی مواجه هستیم که از لحاظ ساختاری، منابع و مجموعه های اطلاعاتی با آنچه قبلا در مفهوم کتابخانه با آن آشنا بودیم، متفاوت هستند. شرایط جدید به ابزارها، دانش و استعدادهای متناسب با آن نیاز دارد. سوال اینجاست که در این شرایط، آیا کتابداران توانایی انجام وظیفه و امکان رقابت با دیگر رشته ها را در این عرصه دارند؟ اگر کمی به عقب برگردیم، وضعیت را بهتر درک خواهیم کرد. شاید بتوان گفت تاثیرات اولیه فنآوری در عرصه کتابداری از دهه ۱۹۶۰ با ایجاد رکوردهای مارک آغاز شد و با راه اندازی فهرستهای رایانه ای بیشتر نمایان شد(ماتسون^[۸]،۲۰۰۲).
در تمام این مراحل و پیشرفتهاکتابداران هدایت امور ، راهنمایی و ارائه خدمات به مراجعهکنندگان را بر عهده داشتند. کتابداران در کتابخانه دیجیتالی نه تنها وظیفه راهنمایی و ارائه خدمات مناسب به کاربران را بر عهده دارند، بلکه با فرصت های جدیدی که پیش روی آنهاست باید تخصصهای حرفهای خود را با پیشرفتهای مبتنی بر فنآوری همراه کرده و برای انجام بهینه خدمات کتابخانهای به واسطه فنآوری گام بردارند(رضایی شریف آبادی،۱۳۸۱).
تخصصها و مهارتهای مورد نیاز کتابداران دیجیتالی^[۹]عبارتند از :
-مدیریت کتابخانههای دیجیتالی
- سازماندهی اطلاعات و مدیریت دانش
- اشاعه اطلاعات دیجیتالی
- پردازش اطلاعات دیجیتالی(هاستینگزوتنات^[۱۰]،۱۹۹۶)
-مدیریت تبدیل منابع