فن آوری های اطلاعات و ارتباطات توانایی گردآوری، سازمان دهی، ذخیره سازی و بازتاب اطلاعات در قالب صوت، تصویر، متن های نوشتاری و عددی را دارا هستند. این فن آوری ها می‌توانند در ایجاد محیط های جدید یادگیری و برقرای ارتباط های تعاملی، و همچنین به کارگیری الگوهای آموزشی مجازی نقش مهمی ایفا کنند(بدریان، هنرپرور، ناصری آذر۱۳۸۹، ص ۱۰۳).

هنرپرور و بدریان(۲۰۰۸) معتقدند که در برنامه درسی شیمی مبتنی بر فن آوری اطلاعات و ارتباطات، می توان جهت تسهیل و تسریع فرایند یاددهی و یادگیری ، از ابزارهای چند رسانه ای تعاملی و نیز محیط های مجازی مبتنی بر شبکه استفاده کرد . محیط های مجازی می‌توانند دارای بخش های مختلفی از جمله تالار گفتمان برخط^[۱۱]، کتابخانه الکترونیکی، فعالیت های فوق برنامه مبتنی بر فعالیت های پژوهشی و کاوشگری، نرم افزارهای شبیه سازی مولکولی، ارزشیابی مستمر و پایانی، بانک سؤالات تشریحی و چند گزینه ای و نیز آزمایشگاه مجازی بوده و نقصان های موجود در سامانه آموزشی مدارس را بر طرف نماید.

در این فصل پس از بیان مسأله و ضرورت پژوهش، اهداف پژوهش آورده شده است، سپس به بیان فرضیات پرداخته شده و در آخر نیز قلمرو پژوهش و تعاریف متغیرهای پژوهش ذکر شده است.

۲-۲- مبانی نظری

۲-۲- ۱- تعریف یادگیری

تعاریف متعددی از یادگیری ارائه شده است از جمله گانیه^[۱۲] یادگیری را چنین تعریف می‌کند: یادگیری تغییری است که در توانایی انسان ایجاد می شود و برای مدتی باقی می ماند و نمی توان آن را به سادگی به فرایند های رشد و نمو نسبت داد(سیف، ۱۳۷۰، ص۴۸).

شعبانی (۱۳۸۴، ص ۱۱) جامع ترین تعریف ارائه شده از یادگیری را تعریف هیلگارد^[۱۳] و مارکوئیز^[۱۴] می‌داند. این دو روانشناس یادگیری را بدین گونه تعریف کرده‌اند: « یادگیری عبارت است از فرایند تغییرات نسبتاً پایدار در رفتار بالقوه ی فرد بر اثر تجربه ».

۲-۲-۲- ویژگی های تعریف یادگیری

این تعریف که معروف ترین تعریف یادگیری است شامل ویزگی های اساسی ‌می‌باشد که عبارتند از : فرایند، تغییر، نسبتاً پایدار، بالقوه و تجربه. برای درک بهتر به اختصار به تحلیل هریک از این مفاهیم می­پردازیم.

1. 1. مفهوم فرایند. یکی از مشخصات بارز فرایند، حرکت و پویایی آن است که بر اثر تعامل دائم اجزاء و متغیرهای موجود در آن صورت می‌گیرد و آغاز و پایانی ندارد. یادگیری نیز یک فرایند است؛ چون بر اثر تعامل دائم فرد با محیط، همیشه و در همه جا به طور پیوسته و مستمرصورت می‌گیرد.

1. 1. مفهوم تغییر. یادگیری نوعی تغییر است که در فرایند تجربه اتفاق می افتد، اما نه هر تغییری؛ تغییری که ‌به‌تدریج‌ حاصل شود و نسبتاً ثابت و پایدار باشد. ‌بنابرین‏ تغییرات ناشی از رشد و بلوغ و تغییرات ایجاد شده بر اثر عوامل مکانیکی و شیمیایی، یادگیری نیست.

1. 1. مفهوم نسبتاً پایدار. یادگیری در بر گیرنده‌‌‌‌‌‌ی تغییرات نسبتاً دائم است، و رفتار موردی، لحظه ای و تصادفی به هیچ وجه یادگیری نامیده نمی شود.

1. 1. مفهوم رفتار بالقوه. کاربرد عبارت « رفتار بالقوه » دلیل بر تفاوت بین مفهوم یادگیری و عملکرد است. یادگیری تغییراتی است که در ساخت ذهنی فرد ایجاد می شود و در حال حاضر، قابل اندازه گیری نیست. مقداری از تغییرات حاصل از یادگیری ممکن است به علت مساعد بودن شرایط، به رفتار بالفعل تبدیل شود که در اصطلاح به آن « عملکرد » می‌گویند.

1. مفهوم تجربه. کاربرد کلمه­ تجربه در تعریف فوق حاکی از این است که تنها آن دسته از تغییرات رفتار را می توان یادگیری نامید که محصول تجربه، یعنی تاثیر متقابل فرد و محیط در یکدیگر باشد(شعبانی، ۱۳۸۴، ص ۱۲) .

۲-۲-۳- نقش حافظه در یادگیری و یادداری

برای ایجاد یادگیری عمیق و همه جانبه در یادگیرندگان باید به همه ی عوامل و مؤلفه های این فرآینـد توجـه کافی مبذول گـردد. معمـولاً در امر آموزش و یادگیری از سه عامل اساسی یادگیرنده، یاددهنده، و شرایط و امکانات و موقعیت هـا، نام بـرده می شود. حافظه، ثبت نسبتاً پایداری است که زیربنای یادگیری است، روانشناسان شناختی، حافظه را محل پردازش اطلاعات می دانند، آن ها معتقدند که عوامل مختلفی بـر نحوه پـردازش اطلاعات حکم فرماست و این عوامل آن قدر اهمیت دارند که تأثیرشان بیشتر از محرک های خام بیرونی است. اولین مرحله آن رمزگردانی است، هر ماده اطلاعاتی که در خارج از حافظه است واجد ویژگی هایی است که شامل خصوصیات فیزیکی (مانند شکل و رنگ) و یا ویژگی‌های معنایی(مانند صفات و مفاهیم) می‌باشد. دومین مرحله حافظه، ذخیره سازی یا اندوزش است. در این مرحله اطلاعاتی که رمزگذاری شده باید با توجه به زمان نگهداری شود کـه این زمان می‌تواند بسیار کوتاه و چند ثانیه یا تمام سالهـای زندگی فرد باشد. از جمله عوامل مؤثر در چگونگی ذخیره سازی و نگهداری اطلاعات، فاصله ی بین مرحله اول و سوم حافظه است. یعنی هرچه فاصله زمانی بیشتر باشد، امکان استفاده از اطلاعات ذخیره شده کمتر خواهد بـود. عامل مؤثر دیگرحوادثی است که طی این مدت رخ می‌دهد، یعنی اطلاعات جدیدی وارد حافظه شده و بـه عنوان اطلاعات گمراه کننده مانعی برای یادآوری اطلاعات قبلی می‌شوند. مرحله سوم حافظه، بازیابی است. یعنی اطلاعاتی که رمزگردانی و ذخیره شده بایستی به خاطر آورده شود، با توجه به انواع اطلاعات و انواع حافظه، بازیابی ها مختلف هستند: گاهی بازیابی آشکار و گاهی بازیابی ناآشکار.

در بازیابی آشکار فرد از به خاطر آوردن اطلاعات کاملاً آگاه بوده و تلاش زیادی دارد که اطلاعات ذخیره شده را فرا بخواند ولی در بازیابی ناآشکار فرد بدون اراده و تلاش اطلاعات ذخیره شده را به خاطر می آورد. یکی از عوامل مؤثر بر بازیابی « اثر بافت » نام دارد. یعنی بازیابی وقتی موفقیت بیشتری دارد که بافت زمان رمزگردانی با بافت زمان بازیابی یکسان باشد. مهمترین دلیل قدرت به خاطر آوری بهتر «اثر بافت» است. عامل دیگری که بر قدرت بازیابی تأثیر دارد، «اثر خلق» است. یعنی هر فردی در زمان رمزگردانی ویژگی های عاطفی خاصی دارد که هرچه این ویژگی ها در زمان رمزگردانی و بازیابی مشابهت بیشتری داشته باشند، امکان بازیابی بهتری وجود دارد. یکی از مهم ترین یافته ها این است که فعالترین ناحیه مغز در رمزگردانی در ‌نیم‌کره چپ و در بازیابی در ‌نیم‌کره راست است. یادگیری عبارت است از فرایند ایجاد تغییرات نسبتاً پایدار در رفتار فرد که بر اثر تجربه پدید آید. در فرایند یادسپاری بخشی از اطلاعات وارد شده به حافظه کوتاه مدت با اطلاعات یادگرفته شـده قبلی ارتباط برقرار کرده و به حافظه بلند مدت انتقال می‌یابند، این اطلاعات به صورت مواد سازمان یافته ای در می‌آیند که برای مدت طولانی در آنجا باقی می مانند و در صورت لزوم به حافظه کوتاه مدت بازگشت داده می‌شوند و شخص ‌بر اساس آن ها پاسخ می‌دهد (سیف، ۱۳۷۹، به نقل از: لاکدشتی؛ یوسفی؛ خطیری،۱۳۹۰، ص۷).

الف – وراثت :

مقصود از وراثت عواملی است که به هنگام‏ تشکیل جنین وجود دارند. شکل فیزیکی انسان، جذابیت صورت، جنس، خلق و خوی، ترکیب ماهیچه‏ها، میزان انرژی و سلامت جسمی از جمله خصوصیاتی است که معمولاً بخش یا تمامی آن‏ها تحت تأثیر وجود پدر و مادر بوده و بر اساس آن شکل می‏ گیرد. در بحث مربوط به نقش ارث در تشکیل شخصیت، آخرین توجیه که در این زمینه می‏ شود، این است که شخصیت فرد عبارت است از ساختار مولکولی، ژن‏ها که در کروموزوم قرار دارند ( رابینز، ۲۰۰۲).

بحث‏های دقیقی که درباره نقش ارث یا محیط در ایجاد و شکل‏گیری شخصیت می‏ شود، بر محور این نظریه می‏چرخد که این دو عامل نقش مهمی ‏دارند. وراثت اندازه‏ها یا محدودیت‏های خارجی را تعیین می ‏کند وشیوه ای از فرد خود را با خواسته ها و شرایط محیط وفق می‏ دهد، تعیین کننده‏ی توان بالقوه او است (رابینز، ۲۰۰۲).

ب- موقعیت:

موقعیت یا وضعیت، عامل دیگری است که در خصوص شکل گیری شخصیت، به دو عامل ارث و محیط اضافه شده است، شخصیت فرد، در حالی که دارای ثبات رویه و پایدار است، ولی در موقعیت‏های مختلف تغییر می ‏کند. خواست‏ها، تمنیات و میل‏های گوناگون در موقعیت‏های مختلف باعث می ‏شوند که شخص در هر موقعیتی جنبه خاصی از شخصیت خود را ابراز نماید. ‌بنابرین‏، بناید الگوهای شخصیتی را به صورت جداگانه و منفک از بقیه مورد ‏توجه قرار داد.

در حالی که چنین به نظر می‏رسد، موقعیت‏های مختلف می ‏توانند بر شخصیت فرد اثر بگذارند، ولی تفکیک دقیق این عوامل باعث می‏ شود که تعداد موقعیت‏ها آن‏قدر زیاد شود‏ تا کار به آن‏جا برسد که موضوع مذبور موجب سردرگمی‏ و گمراهی محقق شود. ظاهراًً پژوهشگران این رشته هنوز به آن‏جا نرسیده‏اند که سیستمی را ارائه دهند، تا بدان وسیله موقعیت‏ها را به گونه‏ای تفکیک کنند که بتوان آن‏ها را به صورت سیستماتیک مورد مطالعه قرار داد. ولی هیچ گونه تردیدی نیست که شرایط خاص و گوناگون می ‏توانند در شکل دادن شخصیت فرد مؤثر واقع شوند (رابینز، ۲۰۰۲).

عوامل موقعیتی دو تاثیر عمده بر فرد دارند:

1. 1. بر شخصیت فرد‏ تاثیر می‏ گذارند.

1. باعث آشکارسازی ویژگی‏های فرد می ‏شوند. یعنی برخی ویژگی‏های شخصیتی فقط در شرایط خاصی خود را نشان می ‏دهند (مورهد^[۲۱] و گریفن^[۲۲]، ۱۳۸۰).

۲-۱-۱-۴- دیدگاه های قدیمی‏در حوزه شخصیت:

• بقراط:

بقراط بدن انسان را دارای چهار نوع خلط تصور می‏کرد: خون، بلغم، صفرا، سودا. وی معتقد بود که میان جسم آدمی‏ و جهان خارج ارتباطی برقرار است و عناصر چهارگانه‏ آب، باد، خاک، آتش که پیش از او به وسیله امپدوکلس^[۲۳] فیلسوف دیگر یونانی، عناصر تشکیل دهنده جهان فرض شده بودند، در بدن خواص و آثاری دارند. بدین معنی که خاصیت آتش گرمی، خاصیت باد سردی، خاصیت خاک خشکی و خاصیت آب تری است. خون افراد به‏هنجار، هر چهار عنصر را به مقدار مساوی و متعادل دارا است از سوی دیگر، بلغم نماینده رطوبت آب، صفرا نماینده گرمی آتش، سودا نماینده خشکی خاک است (کریمی، ۱۳۸۵).

• جالینوس:

جالینوس بر اساس نظرات بقراط بر این عقیده بود که مردم بر مبنای غلبه هر یک از این اخلاط در بدن، از نظر صفات و ویژگی‏های جسمی‏ و روانی از یک‏دیگر متمایز خواهند شد. این چهار مزاج عبارت بودن از:

الف- سودایی مزاج:

این افراد معمولاً سیه چرده و بلند بالا هستند، اعمال تنفسی و جریان خون کند و ضعیف دارند. سودایی مزاجان افرادی خیالاتی، مغموم، غیر اجتماعی، مضطرب، بدبین و ناراحت هستند.

ب- صفراوی مزاج:

باریک اندام، رنگ پوست گرم، خشک و زیتونی، تنفس در آنان تند و شدید و حرکت‏های آنان مقطع و تند است. از نظر خلق و خوی تند، زود خشم، برتری جو، جاه طلب، حسود، کم خواب و پر کابوس‏اند.

ج- بلغمی مزاج:

چاق، پر چربی و سرخ‏رو هستند. جریان خون و تنفس آن‏ها کند است و عضلات شل و سست‏اند. خواب این افراد عمیق و سنگین است. زود آشنا و اجتماعی، لاقید و کم فعالیت و بی درد و کند ذهن‏اند.

د- دموی مزاج:

چون در این مزاج غلبه با خون است، جریان خون تند است، ظاهری خوش آب و رنگ دارد، اشتهایش خوب و خوابش سنگین است، خوش گذران، خوشبین، جدی و فعال است. اما از نظر فعالیت‏های ذهنی سطحی و کم عمق است. این طبقه‏ بندی از لحاظ ارزش علمی فاقد اعتبار است. با وجود این مقبولیت فراوانی یافته ‏است و مردمان عامی‏ در زبان روزمره به کرات از این طبقه‏ بندی برای نامیدن افراد استفاده می‏ کنند (کریمی، ۱۳۸۵).

• بودائیسم :

بودائیسم که در بین آیین‏های اخلاقی، بیشترین قدمت را دارد، توسط موسس آن گائوتا مابودا^[۲۴] (۵۳۵-۴۳۸ قبل از میلاد مسیح) ارائه شد. با گذشت زمان، شاخه های متعدد بودائیسم به صورت نظام‏ها و روانشناسی‏های مختلف در نقاط مختلف شرق آسیا پراکنده شدند، از مهم‏ترین آن‏ها که تا به امروز باقی مانده اند، می‏توان تروادانز^[۲۵] در بعضی از ممالک آسیای جنوب شرقی، مکتب چان^[۲۶] در چین، کتب ذن^[۲۷] در کره و ژاپن و چند فرقه دیگر در تبت را نام برد.

بودائیسم کلاسیک در زمان بودا، ابهیدهاما^[۲۸] نام داشت که با زبان سانسکریت^[۲۹]، ابیدهارما^[۳۰] خوانده می‏ شود و به معنای فلسفه نهایی است. در فلسفه بودا، آن‏چه را که می‏توان به مفهوم شخصیت نزدیک دانست، مفهوم ((آتا^[۳۱])) است که در روانشناسی غربی ((خویشتن)) نامیده می‏ شود. به عقیده ابهیدهاما، شخصیت انسان مانند رودخآن‏های است که شکل و موجودیت کلی آن ثابت است ولی وجود آن دائماً در جریان است و تغییر می‏یابد و حتی یک قطره‏ آن نیز مانند لحظه قبل نمی‏ماند. یکی از دانشمندان بودایی می‏گوید “شما هیچ گاه نمی‏توانید دوبار در یک رودخانه شنا کنید چون بار دوم نه شما شخص اولی هستید و نه رودخانه همان رودخانه اول است”.

روش اساسی که ابهیدهاما برای مطالعه چنین روان دایماً متغیری عرضه می ‏کند، روش درون نگری است. این روش عبارت است از مشاهده منظم، مداوم و دقیق فرد از تجارب خود (شاملو، ۱۳۸۲).

• نظریه اسلام:

نظریه اسلام در باره شخصیت انسان (عناصر تشکیل دهنده شخصیت انسان)

تفاوت­های جنسیتی در مدل جهت­گیری اهداف پیشرفت وجود ندارد (چان و چین­وو، ۲۰۱۲).آموزش راهبردهای یادگیری در هر دو گروه فراگیران دختر و پسر تاثیر معنادار و بزرگی بر پیشرفت تحصیلی آن­ها دارد (امینی، ۱۳۸۷) ‌بنابرین‏ ‌می‌توان نتیجه گرفت که جنسیت نقش تعدیل کننده بر روابط بین آموزش راهبردهای یادگیری بر پیشرفت تحصیلی ندارد (عرفانی­آداب و همکاران، ۱۳۹۱). بین یادگیری اهداف پیشرفت با استراتژی­ های یادگیری ( شناختی و فراشناختی) و استرس تحصیلی رابطه معنادار مثبت وجود دارد و استرس تحصیلی بر اساس مؤلفه­ های جهت­گیری هدف و استراتژی یادگیری قابل پیش ­بینی است و این متغیرها در مجموع ۶/۹ درصد از واریانس استرس تحصیلی را در بین دانشجویان پیش ­بینی ‌می‌کنند (کدیور و همکاران، ۱۳۹۰). رابطه روش مطالعه سطحی با پیشرفت تحصیلی منفی، و رابطه روش مطالعه عمقی با پیشرفت تحصیلی مثبت است (جعفری­نژاد و همکاران، ۱۳۹۰؛ کوپمان و همکاران، ۲۰۱۴). بین زیرگروه­های علمی از نظر خودتنظیمی تفاوت معناداری وجود داشت . دانشجویان گروه انسانی نسبت به دانشجویان گروه فنی و علوم­پایه و دانشجویان گروه علوم­پایه نسبت به دانشجویان گروه فنی از راهبردهای خودتنظیمی بیشتری استفاده می­کردند. هم­چنین دانشجویان گروه انسانی از دانشجویان دو گروه دیگر متبحرتر و اجتنابی­تر بودند و در مجموع زنان از مردان هدفمندتر بودند (تجری و همکاران، ۱۳۹۰). در کاربرد راهبردهای مطالعه و یادگیری بین دو گروه دانشجویان با پیشرفت تحصیلی بالا و دانشجویان با پیشرفت تحصیلی پایین، تفاوت معناداری در سطح ۰٫۰۱ مشاهده شد (اکبری و همکاران، ۱۳۹۰). جهت­گیری هدف یادگیری (تسلط) با خودتنظیمی یادگیری و پیشرفت تحصیلی دارای قدرت پیش ­بینی کنندگی مثبت و معنادار بوده است و تنها برای گروه پسران در پیشرفت تحصیلی قدرت پیش ­بینی کنندگی معناداری نداشته است. از سویی جهت­گیری پرهیز ‌از شکست دارای قدرت پیش ­بینی­کنندگی منفی و معناداری با متغیرهای وابسته بوده است (خادمی و نوشادی، ۱۳۸۵) . هدف پرهیز از شکست در تمامی ابعاد پیش ­بینی­کننده منفی بود (جوکار، ۱۳۸۴). جهت­گیری هدفی عملکردی توان پیش ­بینی ۱۱٪ از تغییرات پیشرفت تحصیلی را دارد (ویسانی و همکاران، ۱۳۹۱). در میان پنج متغیر مربوط به راهبردهای یادگیری خودتنظیم، خودکارآمدی تاثیر بسیار قوی­تری بر عملکرد تحصیلی دانشجویان دارد (پنگ، ۲۰۱۲؛ شریفی و تنگستانی،۱۳۹۱؛ عابدینی و همکاران، ۱۳۸۹؛ البرزی و سیف، ۱۳۸۱) . نتایج نشان داد که اهداف آینده با انگیزش درونی

(جهت­گیری شغلی، اجتماعی و خانوادگی) رابطه قوی­تری با جهت­گیری رویکردی – تبحری در مقایسه با رویکردی – عملکردی دارد. در حالی که اهداف آینده با انگیزش بیرونی(جهت­گیری شهرت و ثروت) رابطه قوی­تری با جهت­گیری رویکردی- عملکردی در مقایسه با رویکردی- تبحری دارد
(لی و همکاران، ۲۰۱۰). از میان مؤلفه­ های راهبردهای یادگیری خودتنظیم، باورهای انگیزشی و
به­خصوص خودکارآمدی بیشترین نقش را در پیشرفت تحصیلی نشان داد و پیشرفت تحصیلی دانشجویان بیش از آن­که به وسیله متغیرهای شناختی (راهبردهای شناختی و خودتنظیمی) پیش ­بینی شود، به­وسیله عوامل انگیزشی به ویژه خودکارآمدی و اضطراب پیش ­بینی می­گردد (چماله و لطیفیان، ۱۳۹۰؛ البرزی و سیف، ۱۳۸۱؛ کدیور و همکاران، ۱۳۹۱؛ شریفی و همکاران ۱۳۹۱؛ عابدینی و همکاران، ۱۳۸۹؛ کجباف و همکاران، ۱۳۸۲؛ نخستین گلدوست و معینی­کیا، ۱۳۸۸). در اکثر این پژوهش­ها، یک گروه مورد بررسی قرار گرفته و پژوهش به شیوه همبستگی و پیش‌بینی انجام شده است. هدف از انجام پژوهش حاضر مقایسه دو گروه از دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد روان­شناسی( با مدرک کارشناسی مرتبط و نا مرتبط با رشته تحصیلی)، ‌می‌باشد تا متغیر­های جهت­گیری هدف و خودتنظیمی یادگیری و پیشرفت تحصیلی را در این دو گروه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار بدهیم . با توجه به جستجوگری­های پژوهشگر تا کنون پژوهشی ‌در مورد مقایسه متغیرهای مورد نظر در دانشجویان دوره تحصیلات تکمیلی که رشته مرتبط و غیرمرتبط با دوره کارشناسی را انتخاب کرده ­اند یافت نشد. این تحقیق نشان می‌دهد که آیا تفاوت معناداری از نظر متغیرهای مورد بحث در دانشجویانی که تغییر رشته داده ­اند با دانشجویان مرتبط وجود دارد یا خیر.

فصل سوم

روش پژوهش

۱-۳-روش و طرح پژوهش:

پژوهش حاضر از نظر هدف و کاربرد، از نوع بنیادی است اما اطلاعات آن می ­تواند در آینده برای پژوهش­های کاربردی مفید باشد. پژوهش از نوع توصیفی علی- مقایسه­ ای است که در آن جهت­گیری­ هدف، پیشرفت تحصیلی و خودتنظیمی دو گروه، (دانشجویان کارشناسی ارشد روان­شناسی با مدرک کارشناسی مرتبط و نامرتبط) مقایسه شده است.

۲-۳-جامعه آماری:

جامعه آماری پژوهش حاضر مشتمل بر کلیه دانشجویان کارشناسی ارشد رشته روان­شناسی واحدهای مناطق ۸ و ۱۲ دانشگاه­ آزاد اسلامی بوده است که در سال تحصیلی ۹۳-۹۲ مشغول به تحصیل بوده ­اند. این دانشجویان شامل دانشجویان روان­شناسی گرایش­های عمومی و بالینی بودند.

۳-۳-روش نمونه گیری و حجم نمونه:

به منظور اخذ نمونه ­ای مناسب برای جمع ­آوری اطلاعات، از روش نمونه گیری تصادفی مرحله­ ای و طبقه­ای نامتناسب استفاده شد. (جنسیت به عنوان طبقه). به همین جهت از کل واحدهای دانشگاهی مناطق ۸ و ۱۲ دانشگاه آزاد اسلامی، واحدهایی را که مقطع کارشناسی ارشد روان­شناسی داشتند در نظر گرفته و از این واحدها سه دانشکده به تصادف انتخاب شدند و چون جامعه دانشجویان کارشناسی ارشد رشته روان­شناسی از نظر جنسیت و نوع مدرک کارشناسی ناهمگن است، در انتخاب آزمودنی­ها از روش طبقه­ای نامتناسب استفاده شد. برای برآورد حجم نمونه از فرمول مبتنی بر فاصله اطمینان استفاده شد و شاخص­ های واریانس، توان دوم نمره Z و توان دوم دقت نمونه گیری (d)، محاسبه شدند. در نهایت تعداد نمونه ۹۶ نفر محاسبه شد، و برای دقت بیشتر ۱۰۰ نفر برای هر گروه انتخاب شدند.

در نمونه مورد نظر ۱۰۰ نفر دانشجوی کارشناسی ارشد روان­شناسی با مدرک کارشناسی مرتبط و ۱۰۰ نفر دانشجوی کارشناسی ارشد روان­شناسی با مدرک کارشناسی غیر مرتبط و با توجه به نسبت تقریبی ۸۰ به ۲۰ درصدی تعداد زنان شاغل به تحصیل در رشته روان­شناسی دانشگاه ­های مذکور، نسبت

به مردان (با توجه به اعلام اداره آموزش دانشکده ­ها)، در هر دوطبقه (با مدرک کارشناسی مرتبط و غیرمرتبط)،۸۰ دانشجوی زن و ۲۰ دانشجوی مرد قرار داده شد.

جدول ۱-۳- تعداد و نسبت دانشجویان کارشناسی ارشد روان­شناسی به تفکیک جنسیت

مرد

زن

۲۰٪

۸۰٪

۲۰ نفر

۸۰ نفر

۲-۵ – گردشگری و توسعه روستایی

در اوایل دهه^ء ۱۹۸۰، مناطق روستایی در بسیاری از کشور­های پیشرفته و کشور­های در حال توسعه ازتحولات زیر بنایی در اقتصاد ملی و ناحیه­ای تأثیر پذیرفتند، اما مناطق کمی توانستند از مشکلات کاهش جمعیت، پایین آمدن سطح اشتغال­زایی و در­آمد، خدمات دولتی کم و از دست­دادن هویت روستایی و فرهنگی رهایی پیدا کنند. ‌بنابرین‏ باید پذیرفت اتخاذ سیاست­های جدید برای کمک به بهبود اقتصادی اجتماعی جوامع روستایی نیاز بود. ‌بنابرین‏ در شرایط کنونی نیز توجه به توسعه^ء فعالیت­های دیگر اقتصادی در جوامع روستایی نظیر؛ صنایع­روستایی، صنایع­تکمیلی و فرآوری محصولات کشاورزی و گردشگری روستایی ضروری است. این فعالیت­ها با وجود این که تمرکز کمتری بر منابع طبیعی تولید دارند، می ­توانند بسیار به پایداری و رشد اقتصادی جوامع روستایی کمک کنند (شریف زاده و مراد نژاد، ۱۳۸۱، ص ۵۷ در رضوانی،۱۳۸۷، ص۸۱).

‌بنابرین‏ گردشگری روستایی به عنوان یک کارکرد فرا­ساختاری، از راه مشارکت با سایر بخش­های اقتصادی گسترش و تداوم می­یابد و به تبع آن در رشد سایر بخش­های اقتصادی جامعه نیز نقش دارد. در این راستا اهمیت خاص صنعت گردشگری به دلیل افزایش تعاملات اقتصادی، رشد بخش­های مختلف اقتصادی و گسترش تعاملات اجتماعی بین جوامع روستایی و شهری و ملل مختلف است. تنوع سازی اقتصاد روستایی و تعیین راهبرد­های جایگزین، مانند گردشگری، فرصت­های شغلی متعددی را در سکونتگاه­های روستایی به وجود ‌می‌آورد (قادری،۱۳۸۲، ص ۱۴۹ در همان منبع). گردشگری روستایی از یک طرف می ­تواند نقش مهمی را در متنوع­سازی اقتصاد جوامع روستایی در قالب صنعت گردشگری ایفا کند و از طرف دیگر می ­تواند وسیله­ای برای تحریک رشد اقتصادی ملی (از راه غلبه بر انگاره­های توسعه نیافتگی و بهبود استاندارد زندگی مردم محلی) باشد. هم چنین این صنعت می ­تواند نقش عمده­ای را در توانمند­سازی مردم محلی، توسعه منابع انسانی، تنوع و رشد اقتصادی و همچنین خلق فرصت­های شغلی جدید در ارتباط تنگاتنگ باسایر بخش­های اقتصادی و اجتماعی ایفا کند. آنچه مسلم است صنعت گردشگری به عنوان یک کارکرد اقتصادی مکمل در کنار سایر فعالیت­های تولیدی و خدماتی در سطح مناطق روستایی و محلی جریان دارد، و می ­تواند به عنوان ابزار توسعه^ء اقتصادی در جوامع محلی نقش ایفا کند (شریف زاده و مراد نژادی، ۱۳۸۱، ص ۵۷ در همان منبع، ص ۸۲).

به هر حال گردشگری به ‌عنوان ابزاری برای توسعه^ء روستایی را ‌می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• • احیا و ساماندهی دوباره فعالت­های اقتصادی محلی و بهبود کیفیت زندگی؛

• • درآمد مازاد در کنار بخش­های کشاورزی، صنعتی و خدماتی و همچنین کمک­های متنوع به در­آمد ناشی از خرید و فروش محصولات کشاورزی؛

• • احتمال برقراری ارتباطات اجتماعی جدید به ویژه با از میان بردن انزوای نواحی و گروه ­های اجتماعی دور­افتاده­تر؛

• • فراهم کردن فرصت­هایی برای ارزیابی دوباره^ء میراث و نماد­های آن، منابع طبیعی سرزمین، دسترسی به فضا­های آزاد و هویت مکان­های روستایی؛

• • یاری رساندن به پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی؛

• • کمک به ارزش­های اقتصادی کیفیت تولیدات مواد غذایی حاضر، ساختمان­های بی استفاده و رها ­شده، مناظر و فرهنگ منحصر به فرد؛

• • تجدید حیاط اقتصاد ملی و بهبود کیفیت زندگی؛

• • درآمد تکمیلی برای کشاورزی، صنایع­دستی و بخش خدمات (گر چه انواع مختلف گردشگری مشارکت به نسبت کمی درآمد مزارع دارند)؛

• • امکان برقراری تماس­های اجتماعی، به ویژه در نواحی روستایی دور دست و بین گروه ­های اجتماعی منزوی؛

• • کمک به سیاست­های پایداری زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی؛ و

• کمک به درک اقتصاد ویژه، تولید مبتنی بر کیفیت مواد غذایی، و ساختمان­­های استفاده نشده و متروک، مناظر خاص، فضا ها و فرهنگ.

از طرف دیگر، در این زمینه باتلر و کلارک معتقد­اند گردشگری در نواحی روستایی لزوماً راه حل جادویی برای توسعه^ء نواحی روستایی نیست. ملی با توجه به نشت­های در­آمدی، ضریب های تکاثری در حال افول، دستمزد اندک، کار وارداتی و محافظه ­کاری سرمایه ­گذاران در بخش گردشگری، حداقل در شرایطی که اقتصاد روستایی ضعیف باشد، می ­تواند موجب تولید و توزیع در­آمد و اشتغال شود. در این شراط قبل از اینکه گردشگری نقطه اتکای توسعه^ء روستایی شود، بهتر است زمینه ساز اقتصاد متنوع و تلفیقی گردد (رضوانی، ۱۳۸۷، صص ۸۲ و۸۳ ).

به هر حال دیدگاه ­ها و نظریات مختلفی ‌در مورد توسعه^ء گردشگری در نواحی روستایی و نحوه^ء ارتباط آن با توسعه^ء روستایی وجود دارد، به گونه ­ای که بسیاری توسعه^ء گردشگری را راه حل بسیاری از مشکلات نواحی روستایی می­دانند، و به همین دلیل گردشگری عنصری اساسی برای احیاء و بازسازی نواحی روستایی شناخته می­ شود. بعضی آن را به عنوان بخشی از بازار گردشگری روستایی می­دانند و معتقدند ‌می‌توان آن را با اشکال دیگری مقایسه کرد. برخی نیز معتقدند که گردشگری روستایی را ‌می‌توان به عنوان فلسفه­ای برای توسعه^ء روستایی محسوب کرد.

۲-۶ – تعریف گردشگری پایدار

با توجه به ضرورت مشارکت مفاهیم توسعه^ء پایدار در توسعه^ء گردشگری، نویسندگان بسیاری برای تعریف یا توصیف گردشگری پایدار تلاش کرده ­اند اما یک تعریف پذیرفته شده جهانی وجود ندارد. سازمان جهانی گردشگری (۱۹۹۸) تعاریف پذیرفته شده را توسعه می­دهد و اظهار می­ کند، «گردشگری پایدار به منظور تأمین نیاز­های جاری افراد و گروه ­های دارای نفع توسعه یافت، ضمن اینکه این منابع را برای استفاده در آینده نیز حفظ می­ کند. این منابع شامل منابع زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است».

‌بر اساس دیدگاه فدراسیون پارک­های ملی و طبیعی مجارستان، گردشگری پایدار در بر گیرنده تمامی فعالیت­های مربوط به مدیریت و گسترش صنعت گردشگری است، که موجب تداوم فرایند­های مربوط با توجه به ساخت­ها و کارکرد­های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی می­ شود. همچنین «بنیاد جهانی حیاط وحش» گردشگری پایدار را به عنوان نوعی گردشگری تعریف می­ کند که متناسب با ظرفیت­های طبیعی موجود و به منظور باز تولید و بهره ­برداری پایدار از منابع طبیعی عمل می­ کند، مشارکت مردم محلی و تقسیم عادلانه^ء منافع حاصل از کارکرد­های گردشگری در بین مردم و توجه به خواسته­ های مردم و گروه ­های محلی، مورد توجه اساسی است.

باتلر نیز در سال ۱۹۹۳، گردشگری پایدار را شکلی از گردشگری تعریف کرد که بتواند در یک محیط در زمان نامحدود ادامه یابد و از نظر انسانی و فزیکی به محیط زیست صدمه نزند و تا بدان حد فعال باشد که به توسعه^ء سایر فعالیت­ها و فرایند­های اجتماعی لطمه وارد نیاورد. برمول و لن توسعه پایدار گردشگری را در گرو انجام طرح­هایی می­دانند که با اجرای آن ها، احیای دراز مدت منابع طبیعی و انسانی در فعالیت­های گردشگری تحقق پیدا کن (رضوانی، ۱۳۸۷، ص ۱۱۹و ۱۲۰)^.



شکل ۲-۱ : ابعاد گردشگری پایدار و روابط متقابل بین آن ها

منبع: (رضوانی، ۱۳۸۷، ص ۱۲۰)

۳-۱-۲-۴- مبنای مسئولیت ناشی از محافظت از اشیاء و حیوانات(ماده۵۲۲ ق.م.ا مصوب۱۳۹۲):

در حقوق کشورهایی که برای محافظت از حیوانات مسئولیت مبتنی بر فرض تقصیر قائل شده‌اند (مصر و فرانسه) محافظ حیوان را کسی می‌گویند که اختیار حیوان به دست اوست و بالفعل قدرت نظارت و تربیت حیوان را دارا است و در امور حیوان تصرف می‌کند و اگر در اثر مفقود شدن یا فرار حیوان اختیار آن از دست محافظ بیرون برود تقصیر در حفاظت روی داده و وی مسئول خساراتی است که حیوان به بار آورده است (سنهوری،۲۴۸:۱۳۸۴). ‌بنابرین‏ ماهیت تقصیر مفروض در حفاظت حیوان بر مبنای محافظت از حیوان می‌باشد چرا که تقصیر در محافظت حیوان است که خسارت به بار می آورد و همین از دست دادن اختیار حیوان مساوی با تقصیر محافظ است و وی می بایست محوطه ای برای محافظت حیوان از اضرار یا نظارت و نگهداری او تهیه کند. لذا محافظ حیوان جز از طریق نفی رابطه سببیت میان حیوان جز از طریق نفی رابطه سببیت میان فعل حیوان و ضرر وارده شده قادر به نفی مسئولیت خود نخواهد بود.

در خصوص مسئولیت محافظ ساختمان نیز حقوق کشورهایی چون مصر نیز سخت گیری بسیار نموده و از محافظ ساختمان، انتظار بیداری و هوشیاری زیادی دارد تا ساختمان منشا خطر برای کسی نشود، هر کوتاه در این باره، هرچند کوچک باشد موجب مسئولیت محافظ ساختمان می‌شود و ضمناً هر جا ساختمان در معرض خرابی یا سقوط و ریزش باشد، محافظ می بایست تمامی احتیاط های لازم را جهت جلوگیری از تضرر به اشخاص دیگر فراهم اورد، چرا که محافظ ساختمان کسی است که سلطه فعلی بر ساختمان دارد و مکلف به نگهداری ساختمان و حتی ترمیم آن می‌باشد تا خطری متوجه مردم نشود. ‌بنابرین‏ قانون‌گذار کوتاه محافظ در نگهداری و تعمیر و ترمیم ساختمان را که منشا ضرر شده است مساوی با تقصیر محافظ گرفته و او تنها با اثبات خلاف این ها و قطع رابطه سببیت می‌تواند از مسئولیت مبری شود .

در خصوص مبنای مسئولیت محافظت از اشیاء منقول یا غیرمنقول که امروزه بیشتر بر حفاظت از وسایل مکانیکی و صنعتی دلالت دارد باید خاطر نشان نمود که این مسئولیت مبتنی بر تقصیر مفروض است چرا که با پیشرفت علم و صنعت هر روزه وسایل و اشیا جدیدی وارد زندگی اجتماعی می شود که اگرچه گاهی اطمینان در صحت کارکرد و سرعت تولید را بالا می‌برد اما به هنگام بروز حادثه، خسارات سنگین و جبران ناپذیری نیز وارد می آورند لذا این وسایل معمولاً وسایلی هستند که نیازمند نگهداری بوده و محافظت از آن ها تلاش ویژه ای می طلبد و در صورت کوتاه در این محافظت، تقصیر محافظ، مفروض و وی مسئول خسارت شناخته می شود و تنها راه معافیت از مسئولیت نیز اثبات فورس ماژور می‌باشد.

با توجه به تمام مطالب و شرایطی که تا کنون در خصوص فرض تقصیر بیان کردیم مشخص شد که فرض تقصیر در مواردی پذیرفته شده است تاجبران خسارت زیان دیده به آسانی صورت پذیرد . از سوی دیگر جهت رعایت عدالت و برخورداری فاعل از موقعیت دفاع، قانون‌گذار در این موارد این فرصت دفاعی را برای فاعل زیان قائل شده که با اثبات عدم تقصیر، خود را از مسئولیت معاف سازد. اثبات عدم تقصیر با اثبات مسائل زیادی امکان پذیر است که یکی از این موارد فورس ماژور می‌باشد لذا اثبات عدم تقصیر دایره شمول وسیع تری را در بر می‌گیرد.

اکنون با توضیحات ارائه شده این تردید پیش می‌آید که آیا در مواردی مثل مسئولیت محافظت از اشیا و حیوانات که تنها با اثبات قوه قاهره محافظ می‌تواند خود را از مسئولیت برهاند، باز هم می‌توان قائل به پذیرش فرض تقصیر شد و یا پای تحلیل ها و تئوری های دیگر همچون تئوری خطر به میان می‌آید؟

۳-۱-۲-۵ – مبنای مسئولیت در ماده ۲۲۷ قانون مدنی

تعدادی از حقوق ‌دانان با بررسی مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مدنی چنین برداشت کرده‌اند که قانون‌گذار در مسئولیت قراردادی فرض را بر تقصیر متعهد قرار داده است^[۳]۱٫ اما مخالفان این برداشت می‌گویند با توجه به اینکه تنها راه برائت متعهد اثبات قوه قاهره می‌باشد لذا تقصیر متعهد با عدم انجام تعهد در مهلت مقرر محقق است و نیازی به اینکه به صورت فرض قانونی درآید نیست و آنچه که قانون‌گذار در این ماده مفروض انگاشته است فرض سببیت بوده و به همین دلیل تنها راه قطع رابطه سببیت مفروض را اثبات قوه قاهره قرار داده‌اند. ‌بنابرین‏ یک دیدگاه بنا را بر فرض سببیت و دیگری بنا را بر فرض تقصیر می‌گیرد (غلامی،۴۸:۱۳۹۰).

بزرگترین ایرادی که مخالفان فرض تقصیر (سنهوری،۷۷۴:۱۹۹۷) به نظر اساتید حقوق موافق فرض تقصیر (شهیدی، ۲۶۵:۱۳۸۶) در مسئولیت قراردادی گرفته اند؛ این است که چرا در سایر مواردی که قانون‌گذار فرض تقصیر را پذیرفته است، متعهد را به شرط اثبات عدم تقصیرش از مسئولیت مبری می دانند اما در ماده ۲۲۷ قانون مدنی تنها راه معافیت را اثبات قوه قاهره قرار داده شده است؟ در پاسخ می توان گفت که اولین مبنایی که می توان برای مسئولیت مبتنی بر تقصیر مفروض در ماده ۲۲۷ قانون مدنی ذکر کرد رعایت مصلحت در روابط قراردادی موجود است که تعداد و اهمیت این روابط نیز روز به روز در حال افزایش می یاشد. وجود این فرض موجب تامین سرعت و امنیت در جریان سرمایه گذاری وتوسعه اقتصادی می شود. اطمینان سرمایه گذار و متعهدله از اینکه متعهد مسئول است که تعهد را به موقع و مطابق شرایط انجام دهد موجب ایجاد امنیت در انعقاد و ادامه روابط قراردادی خواهد شد. اما مسلماًً مبنای این مسئولیت می بایست متکی به قواعد و اصول منسجم و مرتبط حقوقی نیز باشد.

در واقع با وجود پیچیدگی های روابط اقتصادی و نیاز روز افزون کشورها به انعقاد قراردادهای بین‌المللی و گسترش و افزایش سرمایه گذاری های داخلی و اهمیت این مسائل و اطمینان طرف قرارداد از اجرای دقیق تعهدات و اطمینان از مسئولیت متعهد در ادای تعهدات قراردادی، مبنایی بسیار توجیه پذیر جهت پذیرش فرض تقصیر در روابط قراردادی می‌باشد.

«با کمی دقت در مسئله به نظر می‌رسد که فرض تقصیر متعهد در صورت تخلف، ناشی از مبنای منسجم قاعده ای است و آن عبارت است از اتکا به گونه ای اقرار ضمنی متعهد، دایر بر ممکن و قابل انجام بودن تعهد است متعهدی که انجام عمل یا ترک عملی را بر عهده می‌گیرد، به طور معمول مورد تعهد را قابل انجام در حیطه اختیار خود تشخیص می‌دهد و با اقدام به تشکیل قرارداد تعهدآور ‌به این امکان و قدرت بر انجام آن به طور ضمنی، اقرار می‌کند. پس اگر بعداً متخلف، تخلف از تعهد قراردادی را خارج از اراده خویش معرفی کند، ادعایی بر خلاف اقرار ضمنی و ظاهر امر، که امکان انجام تعهد است، مطرح می‌سازد که جز با اثبات مانع خارجی، نباید از او پذیرفته شود» (شهیدی، ۲۴۸:۱۳۸۶). ماده ۱۱۴۷ قانون مدنی فرانسه نیز متضمن فرض تقصیر در تخلفات قراردادی است.