«حسابداران رسمی و مؤسسات حسابرسی و یا سازمان حسابرسی مکلف‌اند ظرف یک ماه از تاریخ دریافت استعلام، توضیحات تکمیلی را به رییس امور مالیاتی ارائه نمایند..».

بدین ترتیب آیین‌نامه قبلی قدری تعدیل شد و مقرر گردید در مواردی که دفاتر مؤدی حاکی از ثبت کلیه عملیات مالی بود نیاز به ارائه مدارک توسط حسابداران رسمی به سازمان امور مالیاتی نیست. ولی این بخش از قانون هیچ­گاه ملاک عمل سازمان امور مالیاتی قرار نگرفت و کماکان درخواست ارسال مدرک مطرح می­شد. در این میان مؤدیان مالیاتی که تصور می­کردند به جای تعیین مالیات بر اساس قرائن و سابقه مالیاتی، مالیات را بر مبنای قانون خواهند پرداخت گرفتار شدند به نحوی که در موارد عدیده از حسابرسی مالیاتی صرف­نظر و یا حتی از دریافت گزارش مالیاتی خودداری نمودند.

انعکاس این موارد به جامعه حسابداران رسمی موجب گردید جامعه طی نامه­ای به مورخ ۲۱/۱/۸۹ مراتب عدم رعایت ماده ۲۷۲ ق.م.م و آیین‌نامه‌های مربوط را به اطلاع سازمان امور مالیاتی برساند ولی کماکان ماده ۲۷۲ از سوی سازمان امور مالیاتی به همان شیوه گذشته اجرا می‌شود (کشانی، ۱۳۹۰).

تعیین درآمد مشمول مالیات توسط حسابرسان مالیاتی

حسابرسی مالیاتی نوعی حسابرسی رعایت بوده و فرآیندی منظم و باقاعده جهت جمع‌ آوری اطلاعات مربوط به فعالیت‌ها و وقایع اقتصادی مؤدیان است که با رسیدگی به اطلاعات و مدارک حسابداری و دفاتر قانونی و تطبیق آن با قوانین و مقررات مالیاتی و آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مربوطه جهت تعیین درآمد مشمول مالیات مؤدیان است؛ ‌بنابرین‏ می‌توان گفت حسابرسی مالیاتی تلفیقی از اصول و موازین حسابرسی و قوانین و مقررات مالیاتی است (بیگ­پور، ۱۳۸۳).

بطورکلی فرایند تشخیص مالیات با بهره گرفتن از حسابرسی مالیاتی به شرح نمودار ۲-۱۱ صفحه بعد است:

نمودار ۲- ۱۱ فرایند صدور برگ تشخیص مالیات با بهره گرفتن از حسابرسی مالیاتی

همان طور که برای انجام حسابرسی مالی معیارهایی جهت تهیه گزارش حسابرسی مالی باید رعایت شود، برای تنظیم و تهیه گزارش حسابرسی مالیاتی نیز باید معیار خاصی رعایت گردد.

معیارهای حسابرسی مالیاتی

شمس احمدی (۱۳۸۵) در مقاله‌ای معیار حسابرسی مالیاتی را بیان ‌کرده‌است. حسابرسی به مفهوم عام آن عبارت است از انطباق ادعای قابل اندازه ­گیری با معیارهای از پیش تعیین‌شده توسط رسیدگی‌کننده مستقل و ارائه گزارش نتایج آن. بنا بر همین تعریف، حسابرسی صورت‌های مالی عبارت است از اظهارنظر در خصوص انطباق صورت‌های مالی با استانداردهای حسابداری توسط حسابرس مستقل و ارائه گزارش حسابرسی. استانداردهای حسابرسی در این خصوص ضوابطی است که توسط مجامع حرفه­ای به منظور کنترل کیفیت در فرایند وضع می­شوند. در حسابرسی مالیاتی ظاهراًً ادعا، اظهارنامه مالیاتی است و ضوابطی که باید این ادعا با آن مقایسه شود قانون مالیات‌های مستقیم و بخشنامه‌های مالیاتی است اما از آنجا که نتیجه رسیدگی به صورت تشخیص مالیات است و اظهارنظری در خصوص کیفیت و سطح اطمینان گزارش تهیه‌شده انجام نمی‌گیرد، با ضوابط حسابرسی مالی انطباق ندارد و مشخص نیست که بر اساس کدام استاندارد، گزارش تهیه‌شده است، استانداردهای حسابرسی یا استانداردهای خدمات اعتبار بخشی؟ در هر صورت در هیچ یک از خدمات حسابرسان با اطمینان قطعی اظهارنشده اطلاعات مورد ادعا هیچ‌گاه تأیید نمی­شوند، بلکه نسبت به انطباق ادعا با ضوابط از پیش تعیین‌شده، اظهارنظر با سطح اطمینان حسابرسان در گزارش حسابرسی مالیاتی موجود که توسط سازمان امور مالیاتی تهیه‌شده است مکلف ‌شده‌اند تا درآمد مشمول مالیات مؤدی را تعیین کنند؛ اما همان طور که اشاره شد در هیچ‌کدام از انواع گزارش های حسابرسی و یا اعتباردهی مورد ادعا تأیید یا تعیین نمی­ شود.

از آنجایی که حسابرسی مالیاتی بر اساس قوانین و مقررات و آیین­ نامه‌های مالیاتی انجام ‌می‌گیرد، ممکن است به دلایل مختلف بین حسابرسان مالیاتی و مأموران امور مالیاتی برای تعیین سود مشمول مالیات، اختلاف­هایی به وجود بیاید.

اختلاف بین سود حسابداری و سود مشمول مالیات

بین سود حسابداری و سود مشمول مالیات رابطه وجود داشته و مبنای تعیین سود مشمول مالیات سود حسابداری است و لیکن به علت تفاوت بین حسابداری مالی و حسابداری مالیاتی اختلافاتی بین این دو مورد وجود دارد و به همین دلیل سود حسابداری با اعمال تعدیلاتی، به سود مشمول مالیات تبدیل می‌گردد. از منظر تئوری های حسابداری تفاوت‌های عمده بین سود مشمول مالیات و سود گزارش‌شده حسابداری را می‌توان تحت دو عنوان اصلی طبقه‌بندی نمود:

اختلاف‌های دائمی

این نوع اختلاف‌ها از اجرای مقررات خاص یا امتیازها و محدودیت‌هایی است که به دلایل اقتصادی یا سیاسی یا اداری ناشی می‌شود و ربطی به محاسبه سود خالص حسابداری ندارد؛ و انعکاسی از محاسبه مجموع مالیاتی است که واحد انتفاعی طی عمر خود پرداخت می‌کند. مثالی برای این قبیل اختلاف­ها، سود سپرده بانکی یا سود اوراق مشارکت، سود صادرات، معافیت ماده ۱۳۲، ۱۳۳ و ۱۳۴ ق.م.م است که در محاسبه سود حسابداری لحاظ می‌شود اما به علت معافیت قانونی مشمول پرداخت مالیات نیست.

اختلاف‌های موقت

منظور از اختلاف­های موقت، اختلاف­هایی است که در طی یک یا چند دوره مالی به وجود می ­آید و خودبخود در دوره یا دوره های بعدی از بین می­رود و در واقع باعث ایجاد مالیات‌های انتقالی می­گردد.

این اختلاف­ها شامل دو گروه تفاوت‌های ناشی از زمان‌بندی و تفاوت‌های ناشی از مبانی ارزشیابی است.

الف) تفاوت‌های ناشی از زمان‌بندی:

تفاوت زمان‌بندی اقلام بدهکار و بستانکار در صورت سود و زیان که تفاوت‌های بین دوره‌ای نیز نامیده می‌شود. این موارد رویدادهایی است که در دوره، به سود مشمول و در دوره دیگر به سود حسابداری (قبل از مالیات) تأثیر می‌گذارند که بر اساس استانداردهای حسابداری در کشورهای مختلف دنیا چهار وضعیت ممکن شناخته شده است:

الف – ۱) مبلغی که برای مقاصد مالیاتی از سود کسر شده اما از لحاظ گزارشگری مالی به دوره های بعد انتقال یافته است.

مثال متداول برای این وضعیت به‌کارگیری روش نزولی استهلاک برای مقاصد مالیاتی و به‌کارگیری روش خط مستقیم برای گزارشگری مالی است.

الف – ۲) درآمد فروش که در دوره مالی جاری شناسایی‌شده اما از لحاظ مقاصد مالیاتی شناسایی آن به دوره های بعد موکول شده است مثلاً به‌کارگیری روش فروش اقساطی برای مقاصد مالیاتی و شناسایی درآمد فروش برای گزارشگری مالی.

الف – ۳) سودی که در محاسبه مالیات لحاظ شده اما شناسایی آن در صورت‌های مالی به تعویق افتاده است مثلاً پیش دریافت اجاره که در دوره وصول به سود مشمول مالیات اضافه اما شناسایی آن به دوره خدمت مربوط موکول شده است.

الف – ۴) هزینه هایی که از سود دوره جاری کسر شده اما از لحاظ محاسبه سود مشمول مالیات شناسایی آن به دوره های بعد موکول شده است. مثلاً هزینه های تضمین که در صورت سود و زیان دوره جاری منظور اما احتساب آن به عنوان هزینه های قابل‌قبول به دوره پرداخت مالیات واقعی آن موکول می‌شود.

ب- تفاوت‌های ارزشیابی: