مدیریت بحران، مجموعه ای از تدابیر، اندیشه ها و واکنش های انفعالی است که در حقیقت فقط فرایند بازسازی و ترمیم را در مدیریت حوادث در بر می گیرد و بصورت بسیار سریع تهیه و به اجرا درآمده که در آن به کاهش اثرات خشکسالی کمتر توجه می شود (تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸). بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل، خشکسالی، طوفان و غیره موجب خسارات شدید مالی وجانی می شود. تشکیل مدیریتی توانمند و اعمال روش های صحیح و مناسب جهت کنترل وضعیت بحرانی تا حد زیادی می تواند میزان خسارات را کاهش دهد. توانایی کشورها در رویارویی با خطرات بستگی زیادی به سیاست مدیریت کنترل بلایای طبیعی دارد. مدیریت بحران به معنای سوق دادن هدفمند جریان امور به روالی قابل کنترل به قصد برگرداندن امور در اسرع وقت به شرایط قبل از بحران است (هادی زاده بزاز، ۱۳۸۶). مدیریت بحران پس از وقوع هدف از مدیریت بحران به حداقل رساندن هزینه های مصرفی در اثر بحران ایجاد شده از یک سو و کم کردن تأثیرات سوء بحران ایجاد شده در ابعاد اقتصادی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی از سوی دیگر می باشد(امیرخانی و همکاران،۱۳۹۱). مدیریت بحران فرایند برنامه‌ریزی، عملکرد و اقدامات اجرایی است که توسط دستگاه‌های دولتی، غیردولتی و عمومی پیرامون شناخت و کاهش سطح مخاطرات و مدیریت عملیاتی مقابله و بازسازی و بازتوانی منطقه آسیب دیده صورت می‌پذیرد(قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور، ۱۳۸۷) و سبب اتکای بیشتر افراد به دولت شده و در نهایت آسیب پذیری اجتماعی ناشی از خشکسالی را افزایش می دهد. مدیریت بحران رهیافتی واکنشی است که طی آن، پس از وقوع بلایا تلاش می شود تا پیامدهای مخرب ناشی از آن، کنترل شده و کاهش یابد (کرمی،۱۳۸۸) و به عبارت دیگر، پس از وقوع سوانح، اقداماتی برای کاهش آسیب ها و خسارت های تبعی آن ها انجام می گیرد (پورطاهری و همکاران،۸،۱۳۹۲).همین امر موجب تصمیم گیری های دیرهنگام شده و به طیع تصمیمات اخذ شده فاقد کارایی لازم می باشد(شرفی و زرافشانی،۱۳۸۹).

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

شکل ۶-۲ چرخه مدیریت ریسک و مدیریت بحران (خسروی پور، ۱۳۸۹، ۳۳).
۲-۵-۲ مدیریت ریسک
در دیدگاه مدیریت ریسک سعی بر این است تا اثرات مخاطرات احتمالی را کاهش دهند و به مقابله با آن ها پرداخته شود. مدیریت ریسک در کشاورزی به روش های مختلفی صورت می گیرد که بسته به عوامل اقتصادی، اجتماعی و فردی کشاورزان و شرایط محیط کشاورزی آنان متنوع است(امیرخانی و همکاران،۱۳۹۱). اساس مدیریت ریسک آن است که تمرکز عمدتأ بر فعالیت هایی باشد که اطمینان کاملی از موفقیت آن ها وجود ندارد لیکن می بایست اقدامی همگام با اهداف مجموعه تبدیل شوند. اجرای مدیریت ریسک در هر کشور باید سازگاری لازم را با محیط فیزیکی و اقتصادی و فرهنگی و نیز درجه ی توسعه و منابع مالی و انسانی آن داشته باشد (پورطاهری و همکاران، ۱۳۹۲). یکی از راهبردهای اساسی مدیریت ریسک در کشاورزی، استفاده از تجربیات سودمند خود کشاورزان است (امیرخانی و همکاران،۱۳۹۱).
مدیریت ریسک با به کارگیری مؤلفه های پایش و هشدار خشکسالی، ارزیابی خطر و تأثیرات خشکسالی و کاهش خطر و واکنش مناسب طبعأ بر روی آمادگی و پیش بینی وفعالیت های پیش آگاهی تأکید داشته و با به کارگیری این سیستم مدیریت ازخسارت های ناشی ازخشکسالی های پیاپی به میزان زیادی کاسته می شود(تقی زاده و همکاران،۱۳۸۸).
مدیریت ریسک به مجموعه ای از رویکردها اطلاق می شود که به منظور برآورد و تخمین ریسک، ارزشیابی ریسک و پاسخ به ریسک انجام می گیرد. در این نوع مدیریت، تفاوتی بین برخورد با مسأله چه در سال های خشکسالی، چه درسال های غیر خشکسالی وجود ندارد. مدیریت خشکسالی در قالب برنامه ای از پیش تهیه شده است که به طور مستمر دنبال می شود که در این صورت می توان به کاهش زیانبار اثرات خشکسالی اطمینان کرد. این برنامه ها به صورت استفاده ی صحیح از منابع تولید شامل آب،خاک،جنگل و محیط زیست، افزایش بهره وری منابع پایه، انجام عملیات زیر بنایی، تجهیز منابع آبیاری و همچنین تطابق منابع ژنتیکی با شرایط اقلیمی و نیز تغذیه ی گیاهی مناسب با شرایط خشکسالی انجام می پذیرد(امامی و سیادت،۱۳۸۸).
مدیریت ریسک خشکسالی یا مجموعه اقداماتی که قبل از وقوع خشکسالی انجام می گیرد و غافلگیری در حین عمل را به کمترین میران ممکن می رساند، در جوامع در حال توسعه کمتر مورد توجه قرار گرفته است (پورطاهری و همکاران،۸،۱۳۹۲).
شکل ۷-۲ فرایند مدیریت ریسک (پورطاهری و همکاران،۱۳۹۲، ۹)
۶-۲ آسیب پذیری نسبت به خشکسالی
با توجه به رویکردها و نظریات آسیب پذیری ، مردم در برابر سوانح طبیعی، تنها به دلیل مجاورت با مکان وقوع عوامل خطرآفرین آسیب پذیر ، نبوده بلکه شرایط اجتماعی و اقتصادی آنان نیز باعث بالا و پایین رفتن میزان آسیب پذیری آنها می شود (احد نژاد روشتی، ۱۳۸۹). آسیب پذیری به تغییر اقلیم تنها مربوط به اقلیم نیست، بلکه در واقع از وجود استرس­های متعدد، از جمله، اجتماعی، سیاسی، زیست محیطی، فرهنگی و نهادی و ویژگی های برون زا و درون زای جامعه ناشی می شود. اعضای جامعه باید هم با اثرات آب و هوا و هم دیگر اثرات محرک به طور همزمان مقابله کنند (پیتمن و همکاران،۲۰۱۱).در خشکسالی ها، آسیب پذیری تابعی از ماهیت، اندازه و میزان و شدت خشکسالی است(تاتلی و ترکس^[۳۲]،۲،۲۰۱۱).
خشکسالی بنا به ماهیت اثر مختلفی بر منابع و بخش های مختلف از جمله بر کشاورزی و منابع طبیعی خصوصاً منابع آب می گذارد (بری ابرقویی و همکاران، ۱۳۸۲ و انگبینی و همکاران،۱۳۸۸). آسیب پذیری خشکسالی کشاورزی به معنی وسعت حساسیت بالقوه کشاورزی به خطر خشکسالی است(گیکن^[۳۳] و همکاران، ۲۰۱۲).
مرور و بررسی مطالعات ارزیابی آسیب پذیری خشکسالی نشان می دهد که خشکسالی های کشاورزی پدیده هایی بسیار پویا بوده به طوری که بر استفاده از زمین و عملیات مدیریتی، سیاست های کشاورزی، تقاضاهای بازار، بازگشت پذیری و سایر عوامل اجتماعی تأثیرگذار می باشند. رابطه نزدیک میان تنش آبی و عملکرد محصول در تعیین خطر خشکسالی کشاورزی وجود دارد(جایانتی و همکاران^[۳۴] ، ۲۰۱۳). خشکسالی از راه های مختلف بر کشاورزی اثرات زیان­بخشی را وارد می کند که از جمله می توان به کمبود بارندگی برای زراعت های دیم، کمبود آب آبیاری، افزایش آفات گیاهی، زیاد شدن نسبی علف های هرز در مزارع وعدم امکان استفاده کافی از کود شیمیایی، اشاره نمود (یزدانی و حق شنو،۱۳۸۶).
شکل ۸-۲ رویکرد یکپارچه به آسیب پذیری نسبت به مخاطرات طبیعی و تلقی آن به عنوان خصیصه ای از سیستم زوجی انسانی- محیطی (قدیری و همکاران،۱۳۸۷، افتخاری و همکاران،۱۳۸۸)
۷-۲ آسیب پذیری
۱-۷ -۲ تعریف و مفهوم آسیب پذیری^[۳۵]
از آنجایی که رشته های مختلف از اصطلاح «آسیب پذیری» به طور متفاوتی استفاده می کنند، تعریفی جهانی و مورد پذیرش همگان برای این واژه وجود ندارد. مفهوم آسیب پذیری در طیف وسیعی از رشته های طبیعی و علوم اجتماعی استفاده شده است. تئوری های کنونی آسیب پذیری به طور کلی از دو زمینه اصلی «استفاده انسان از منابع زیست محیطی» و «خطرات زیست محیطی» ناشی شده است (برنت،۲۰۰۷). مفهوم آسیب پذیری بیشتر در زمینه هایی مانند امنیت غذایی، امنیت ملی، معیشت پایدار، تغییرات زیست محیطی، مدیریت بلایای طبیعی، ارزیابی ریسک و تمرکز بر جمعیت روستایی در کشورهای در حال توسعه به کار رفته است. همچنین مفهوم آسیب پذیری بسیار گسترده است و شامل معانی مختلفی می باشد. در وسیع ترین معنای آن، مفهوم آسیب پذیری به وضعیت افراد، خانواده ها و جوامعی که در معرض آسیب یک یا چند خطر هستند، اشاره دارد. همچنین به ناتوانی افراد یا گروه ها برای پیش بینی، مقابله و یا بهبودی از آسیب ناشی از شوکی منفی نیز اشاره دارد (درسا و همکاران،۲۰۰۹ ؛ مورونی و همکاران،۲۰۱۱). کاربرد علمی آسیب پذیری ریشه در مطالعات جغرافیایی و مخاطرات طبیعی دارد اما امروزه به عنوان مفهوم اصلی در زمینه های تحقیقاتی مختلف از جمله؛ محیط زیست، سلامت عمومی، توسعه و فقر، امنیت معیشت و قحطی، علم پایداری، اثرات تغییر اقلیم و سازگاری به کار می رود(زرافشانی و همکاران^[۳۶]،۲۰۱۲). آسیب پذیری یک مفهوم نسبی است که بیشتر در زمینه فقر و مدیریت منابع طبیعی استفاده می شود. آسیب پذیری به شدت با مفاهیم فقر و محرومیت اجتماعی در ارتباط است و تعیین می کند که چگونه فرد و یا سیستمی که تحت تأثیر مخاطره ای خاص فراتر از ظرفیت خود قرار می گیرند، می توانند با آن مقابله کنند و رابطه نزدیکی با زیرساخت های انسانی و شرایط اجتماعی - اقتصادی دارد (نلسون و همکاران،۲۰۰۷؛ اسماتین و شیپر^[۳۷]، ۲۰۰۸؛ مورونی و همکاران،۲۰۱۱؛ خشنودی فر و همکاران،۲۰۱۲).
آسیب پذیری که به عنوان مجموعه ای از شرایط و فرآیندهای حاصل از عوامل فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی تعریف شده است، حساسیت جامعه را به تأثیر مخاطرات افزایش می دهد به طوری که عوامل اجتماعی مربوط به مسائلی مانند سطح سواد، آموزش و پرورش، صلح و امنیت، دسترسی به حقوق بشر، عدالت اجتماعی، ارزش های سنتی، باورها و سیستم های سازمانی است و عوامل اقتصادی مربوط به مسائلی مانند فقر، جنسیت، سطح بدهی و دسترسی به اعتبارات است (UN/ISDR^[38], 2004). برنامه توسعه ملی سازمان ملل، آسیب پذیری را به عنوان شرایط یا فرایندهای انسانی تلقی می کند که از عوامل فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی منتج شده و احتمال و میزان خسارت ناشی از بلایا را تعیین می کند(UNDP,2004).
در حال حاضر بیش از ۲۵ تعریف و روش متفاوت در زمینه آسیب پذیری موجود می باشد. توافق گسترده بر تعریفی است که اشاره دارد به استعداد ابتلا به آسیب در یک سیستم نسبت به یک یا چند محرک (فورد و اسمیت،۲۰۰۴). یکی دیگر از شناخته شده ترین تعاریف آسیب پذیری از سوی سازمان ملل در قالب استراتژی بین المللی برای کاهش بلایا مطرح گردیده است و عبارت است از؛ «آسیب پذیری شرایطی است که توسط عوامل یا فرایندهای فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی تعیین می شود و آمادگی جوامع را در مقابل اثرات و پیامدهای ناشی از بلایا کاهش می­دهد»(کشاورز و همکاران،۱۳۸۹).
آسیب پذیری در لاتین،Vulus به معنای"صدمه و آسیب” است و در فرهنگ های انگلیسی آسیب پذیری به عنوان Inter alia به معنی “صدمه دیدن از لحاظ فیزیکی یا عاطفی” تعریف می شود (کلی و ادگر^[۳۹]،۳۲۸،۲۰۰۰). آسیب پذیری وضعیتی است که در نتیجه آن خانوار، قدرت مقابله با شرایط نامطلوب را از دست می دهد و به وضعیتی سقوط می کند که اغلب با ناامنی های غذایی (گرسنگی)، شغلی(بیکاری)، اجتماعی(کم توانی و انزوا) و بهداشتی (بیماری و ضعف جسمی) همراه می شود(زاهدی مازندرانی و زاهدی عبقری،۱۳۷۵،۲۰).
مفهوم آسیب پذیری به مخاطرات اقلیمی را اولین بار اوکیف و همکاران^[۴۰](۱۹۷۶)، به کار بردند. آسیب پذیری به تغییر اقلیم تابعی است از: در معرض قرار گرفتن^[۴۱](E) ، حساسیت^[۴۲] به تنش های خارجی(S) و ظرفیت سازگاری^[۴۳](Ac). چارچوب آسیب پذیری بر پایه این سه بعد اصلی تعریف شده است (کسپرسون و کسپرسون^[۴۴]،۲۰۰۱؛ IPCC،۲۰۰۱؛ ادگر^[۴۵]،۲۰۰۶؛ فرانزک و همکاران^[۴۶]،۲۰۱۲؛ سورسو و همکاران^[۴۷]، ۲۰۱۳). در مدل مفهومی آسیب پذیری جامعه به تغییر اقلیم، مفهوم آسیب پذیری به عنوان تابعی از قرار گرفتن در معرض جامعه به اثرات تغییر اقلیم و ظرفیت سازگاری آن برای مقابله با قرار گرفتن در معرض آن می باشد(فورد و اسمیت،۲۰۰۴). همچنین آسیب پذیری به تغییر اقلیم، بدین معناست که تا چه حد یک سیستم حساس بوده و قادر به کنار آمدن با اثرات منفی تغییرات آب و هوا است. این نه تنها به حساسیت سیستم، بلکه به ظرفیت سازگاری آن بستگی دارد (هندلی و کازمیرزاک^[۴۸]، ۲۰۱۱).
نزدیک ترین مفهوم مرتبط با آسیب پذیری، انعطاف پذیری است. آسیب پذیری عبارت است از احتمال بروز پیامد های ناشی از هر رویداد منفی و نامطلوب در جامعه. در حالی که انعطاف پذیری، تحلیل حدّ و آستانه تحمل جامعه در برابر تغییرات اساسی در محیط زیست و مقابله با آن هاست. توان جمعیت برای مقابله با تغییرات، یافتن مسیری است برای عبور از آسیب پذیری، که همان معنا و مفهوم انعطاف پذیری را دارد(لازروس^[۴۹]،۲۱،۲۰۱۱).
آسیب پذیری تابعی از قرار گرفتن در معرض خطر و ناتوانی در مقابله با آن می باشد (برنامه جهانی غذا^[۵۰]،۱۹۹۹). آسیب­پذیری درجه ای است که سیستم نمی تواند با تأثیر منفی تغییرات آب و هوا مقابله کند و شامل جنبه های فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی است. در دومین گزارش ارزیابی مجمع بین المللی تغییر اقلیم^[۵۱] (IPCC)، آسیب پذیری این گونه تعریف شد: « این که تا چه حد تغییرات آب و هوایی ممکن است به یک سیستم آسیب یا ضربه وارد کند » و همچنین اشاره شده است که « آسیب پذیری نه تنها به حساسیت سیستم، بلکه به توانایی آن برای سازگاری با شرایط جدید آب و هوایی بستگی دارد ». مجمع بین المللی تغییر اقلیم (IPCC, 2001 ) آسیب پذیری به تغییرات آب و هوایی را به عنوان «درجه ای از سیستم که در معرض و یا قادر به کنار آمدن با اثرات منفی تغییرات آب و هوایی دانسته و همچنین تابعی از ویژگی، اندازه و نرخ تغییر آب و هوایی که یک سیستم در معرض آن است، حساسیت آن و ظرفیت سازگاری آن تعریف کرده است».
مطالعات مخاطرات طبیعی ، آسیب پذیری را به عنوان «درجه ای که یک واحد در معرض ابتلا به استرس قرار می­گیرد در رابطه با توانایی(یا عدم توانایی) برای مقابله، بهبودی و یا اساسأ سازگاری (تبدیل به یک سیستم جدید و یا انقراض آن)» تعریف می کند (درسا و همکاران،۲۰۰۹).
زرافشانی و همکاران^[۵۲] (۲۰۱۲)، آسیب پذیری تابعی است از حساسیت سیستم به تغییر:

1. 1. اقلیم (درجه ای که سیستم به تغییر اقلیم از جمله اثرات مثبت و منفی پاسخ می دهد)؛

1. 1. ظرفیت سازگاری( درجه ای که با تنظیم فعالیت، فرآیندها یا ساختار ها بتوان پتانسیل خسارت را تعدیل کرد یا از فرصت های ایجاد شده توسط تغییر اقلیم بهره گرفت)؛

1. 1. درجه در معرض قرار گرفتن سیستم به مخاطرات اقلیمی.

شکل ۹-۲ حلقه های کلیدی مفهوم آسیب پذیری(افتخاری و همکاران،۱۳۸۸ ،۳۳).
در ادبیات فقر و توسعه، براساس شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، آسیب پذیری «قرار گرفتن رفاه عمومی بشر در معرض طیف وسیعی از آسیب های زیان بار زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی» تعریف می شود (درسا و همکاران^[۵۳]،۲۰۰۹).
قدیری و افتخاری(۱۳۹۲) و افتخاری و همکاران(۱۳۹۲)، خطر و آسیب را اینگونه تعریف کرده اند:
خطر^[۵۴]: خود به خود منجر به نتایج زیان بار نمی شود بلکه بیانگر امکان وقوع آسیب می باشد. هر پدیده یا شرایطی که بالقوه می‌تواند به مردم، دارایی‌ها، سیستم‌های خدماتی و یا محیط پیرامونی آسیب وارد کند خطر نامیده می شود.
آسیب : آسیب واقعی وابسته به: ۱- درمعرض خطر بودن^[۵۵] و ۲- خصیصه های واحد دریافت کننده خطر می باشد.
خطرپذیری^[۵۶]: احتمال بروز عواقب خطرناک شامل مرگ و میر، جراحات، ورشکستگی اقتصادی، خسارات وارده به محیط زیست است.
آسیب پذیری: تهدید ناشی از عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی که توانایی افراد و جوامع را در مقابله با خطرات کاهش می دهد.
شکل ۱۰-۲ چارچوب ریسک – خطر (افتخاری و همکاران،۱۳۸۸، ۳۶)
از دهه ۱۹۷۰ م. به بعد دیدگاه های نظری متفاوتی از آسیب پذیری شامل سه دسته:۱- زیستی - فیزیکی^[۵۷]،۲- ساخت اجتماعی^[۵۸] و ۳- ترکیبی^[۵۹] شکل گرفته است (افتخاری و همکاران،۱۳۹۲).

1. 1. دیدگاه زیستی- فیزیکی: آسیب پذیری به عنوان ریسک در معرض بودن^[۶۰] (خطرمحور و فن گرا).

1. 1. دیدگاه ساخت اجتماعی: آسیب پذیری به عنوان ساخت های اجتماعی^[۶۱] (اجتماعی و انسان محور).

1. 1. دیدگاه ترکیبی: آسیب پذیری به عنوان تأثیرپذیری بالقوه و ظرفیت رسیدگی و انطباق^[۶۲] (یکپارچگی و پایداری).

جدول۱-۲ مقایسه دیدگاه های نظری آسیب پذیری نسبت به مخاطرت طبیعی
منبع: (افتخاری و همکاران،۱۳۸۸)
۲-۷-۲ عوامل مؤثر بر آسیب پذیری
سازمان ملل چهار عامل را در میزان آسیب پذیری مؤثر می داند، که عبارتند از :۱٫ عوامل فیزیکی نظیر زیرساخت های جامعه مانند جاده، برق و غیره؛ ۲٫ عوامل اقتصادی مانند درآمد، سرمایه و نظایر آن؛ ۳٫ عوامل اجتماعی مانند سطح آموزش، امنیت، عدالت و مانند اینها؛ و ۴٫ عوامل محیطی مانند شرایط آب و هوا در منطقه (فاسل^[۶۳]،۱۵۶،۲۰۰۷).