۲-۱۲-۲ ابعاد مسئولیت‌پذیری

مسئولیت پذیری شامل دو بعد فردی و اجتماعی است؛ بدلی^[۴۸] (۱۹۸۵) در تعریف مسئولیت پذیری معتقد است، مسئولیت پذیری فردی و شخصی به معنای آن است که موجود انسانی پاسخگوی رفتارش که شامل افکار، انتخاب ها، تصمیمات، گفته ها و اعمال است، باشد به عبارتی معترف باشد که مسبب رفتارهایش می‌باشد (بدلی، به نقل از یعقوبی، ۱۳۹۰).

مسئولیت پذیری اجتماعی به معنای ‌پاسخ‌گویی‌، پیشقدم بودن، توانایی ادای وظیفه، قابل اتکا بودن، قابل اطمینان بودن، توانایی برای تصمیمات اخلاقی، شایستگی، بهره مندی از تفکر منطقی و غیره می‌باشد. زمانی که مسئولیت پذیری شخصی باشد، پرتوهای انجام این عمل مسئولانه به شخص و زندگی شخصی او مرتبط می شود و در مسئولیت پذیری اجتماعی، منافع انجام این رفتار مسئولانه، متوجه جامعه، عموم مردم و همگانی خواهد شد (یعقوبی،۱۳۹۰).

هم چنین از دیدگاه دیگر ابعاد مسئولیت پذیری شامل: بعد شناختی، بعد عاطفی و بعد عملکردی است که در ادامه راجع به آن ها توضیح داده شده است:

۲-۱۲-۲-۱ بعد شناختی

مسئولیت‌پذیری یا بی مسئولیتی، هر یک اشکالی از ارتباط با جامعه هستند که تا حدی به نحوه و چگونگی آگاهی فرد از دنیای پیرامونش مربوط می‌شود. اگر افراد تصویر درستی از جامعه، عناصر اجتماعی و چگونگی ارتباط آنان با یکدیگر داشته باشند این امر تا حد زیادی در نحوه و چگونگی رفتار اجتماعی آنان مؤثر خواهد بود. ‌بنابرین‏ اولین محور در آموزش مسئولیت پذیری، رشد دامنه اطلاعات و آگاهی‌های فرد از انواع مسئولیت‌پذیری و اعتلای مهارت‌ های عقلانی تحلیل و تفکر پیرامون این مسئولیت‌ ها است.

‌بنابرین‏ در بعد شناختی باید در طی ارائه آگاهی لازم از انواع مسئولیت‌ های اجتماعی، مهارت ‌های عقلانی تفکر و تحلیل پیرامون آن ها نیز در یادگیرنده رشد داده شود. پایه ‌های اولیه درک فرد از دنیای پیرامون به سال های اولیه حیات یا دوران کودکی باز می‌گردد. ‌به‌تدریج‌ در طول این دوران والدین، همسالان، رسانه های گروهی، معلمان و سایر الگوها تصاویری از جهان پیرامون برای کودک خلق می‌کنند. هر چه الگوهای مذکور انعکاس دقیق‌تری را از دنیای خارج، عناصر و عوامل دخیل در آن، نحوه ارتباط آن ها با یکدیگر برای وی ارائه دهند بدیهی است که ادراک دقیق‌تر و کامل‌تری از جهان خود و نقش و رسالت خویش در آن به دست می‌آورد (سبحانی‌نژاد، ۱۳۷۹).

برمن^[۴۹](۱۹۹۰) معتقد است هر یک از افراد جامعه به گونه خاصی با دنیای پیرامون خویش ارتباط برقرار می‌کنند. اما در این ارتباط نکته قابل توجه، معنی و مفهومی است که آن ها از جهان پیرامون خود دارند. طبعاً اقدام به رفتار مسئولانه اجتماعی تنها زمانی حاصل خواهد شد که افراد تصور درستی از جامعه و اهمیت رفتارهای خویش در حفظ آن داشته باشند. ‌بنابرین‏ از جمله موضوعات مؤثر بر عدم ایفای مطلوب نقش اجتماعی و بی توجهی نسبت به رفتارهای مسئولانه اجتماعی نداشتن تصویری دقیق و همه جانبه در جامعه، شرایط بقا در آن و ضرورت تلاش افراد جامعه برای تعامل با یکدیگر در جهت حفظ آن است عدم آگاهی از زمینه‌های مذکور باعث خواهد شد که فرد نتواند نقش مطلوب‌ اجتماعی خویش را ایفا کند.

۲-۱۲-۲-۲ بعد عاطفی

دومین بعد اساسی رشد دهنده مسئولیت‌پذیری، تلاش در جهت ایجاد انگیزه، نگرش و عواطف مثبت به انواع مسئولیت است. ایزارد^[۵۰](۱۹۷۷) معتقد است که شکل‌گیری عواطفی چون خشنودی، علاقمندی، اشتیاق و شادابی از جمله عواطف مثبت و مؤثر در اقدام به رفتارهای مسئولانه است عواطفی چون تشویش، پریشانی، خشم، طغیان، نفرت، انزجار، تحقیر، وحشت، جهالت و تقصیر از جمله عواطف منفی اثرگذار بر هر رفتار مسئولانه است.

از نظر بندورا (۱۹۷۷) « در واقع نحوه و چگونگی طراحی و اجرای عناصر برنامه‌ رشد دهنده مسئولیت پذیری دارای اهمیت است و نباید چنان باشد که در مخاطب خود نسبت به موضوع مورد توجه عواطف منفی و نامناسب ایجاد کند، چرا که عواطف مثبت به وسیله ایجاد انگیزش در فرد به عنوان عوامل تقویت کننده بر نحوه اجرای رفتار مؤثر خواهد بود (ماجدی، ۱۳۸۸).

۲-۱۲-۲-۳ بعد عملکردی

سومین بعد قابل توجه در آموزش مسئولیت پذیری، بعد عملکردی آن است. در کنار ارائه آگاهی ‌ها و مهارت‌ های عقلانی لازم برای درک انواع مسئولیت ‌ها و عواطف مثبت شکل گرفته پیرامون انواع مسئولیت‌ ها، خلق فرصت‌ های عملی اجتماعی به منظور رشد مهارت‌ های اجتماعی لازم برای اقدام به انواع مسئولیت‌، بعد عملکردی رشد مسئولیت‌پذیری را تشکیل می‌دهد. در واقع عدم کسب مهارت‌ های مذکور موجب خواهد شد که دانش‌آموز، توانایی ‌های لازم در ایفای مطلوب مسئولیت ‌ها را کسب نکند. برخی از مهارت ‌هایی که می‌تواند در سایه مشارکت دانش‌آموز در فرصت ‌های مذکور رشد یابد شامل همکاری، همراهی، کمک و احترام به سایرین می‌باشد (قربانی واقعی، ۱۳۸۴).

۲-۱۳ انواع مسئولیت پذیری

بررسی مطالعات نشان می‌دهد که مسئولیت پذیری اشکال مختلفی دارد. لذا مهم ترین انواع آن و معانی مربوط به آن ها را به شرح زیر مورد بررسی قرار می‌دهیم. در یک تقسیم بندی کلی می توان مسئولیت پذیری را به: مسئولیت پذیری در قبال خود، مسئولیت پذیری در برابر خداوند، مسئولیت پذیری در برابر دیگران، مسئولیت پذیری در برابر محیط زیست تقسیم کرد ( طالبی و خوش بین، ۱۳۹۱).

(سبحانی‌نژاد،۱۳۷۹)، هم مسئولیت‌پذیری را به ۶ دسته به شرح زیر طبقه‌بندی ‌کرده‌است:

1. مسئولیت پذیری دینی

انسان مؤمن در راستای رسالت بندگی خود، عامل برخی وظایف و مسئولیت‌ های اجتماعی است. از جمله حسن خلق ،حق گویی، مشورت، جهاد، پرداخت خمس و زکات، انفاق، ایثار، پاسداری از دین و ناموس، امانت‌داری، عدم اسراف، ظلم ستیزی، صله رحم، علم آموزی و غیره که به انواع دیگری از مسئولیت ‌های اجتماعی که به آن ها اشاره خواهد شد. نزدیک هستند (مثل مسئولیت ‌های مدنی، سیاسی، اقتصادی) ولی بیش از هر چیز تبعیت از دستورات و تعالیم دین اسلام، مبنای حرکت و تلاش شخص بوده است.

1. مسئولیت‌پذیری فرهنگی

این مسئولیت مردم نسبت به میراث فرهنگی است یعنی حفظ و پاسداری از مجموع سنت‌ ها، آداب و رسوم و به طور کلی فرهنگ و تمدن نسل گذشته که باید توسط نسل‌ های آینده شناخته شود.

1. مسئولیت‌های سیاسی

هر یک از افراد جامعه، باید در خصوص شکل‌گیری دولت در جامعه‌ خود، اهمیت و ضرورت آن، چگونگی گزینش دولت با کفایت، به حد کافی مطلع و آگاه باشد. انتخاب و انتصاب دولت کاردان، ماحصل جدیت مردم یک جامعه در انجام مسئولیت‌ های سیاسی خویش است.

1. مسئولیت‌پذیری اقتصادی

از جمله مسئولیت ‌های آحاد افراد جامعه، درک تنگناهای اقتصادی و منابع تولید است یعنی داشتن الگوی صحیح مصرف و تلاش برای تولید بیشتر.

1. مسئولیت‌پذیری مدنی

امروزه زندگی مدنی مستلزم رعایت حقوق دیگران، کمک به نیازمندان و تحمل سایرین است یعنی هر کس باید یاد بگیرد با همراهی دیگران در محیط‌های جمعی و با رعایت قانون‌های اجتماعی به زندگی خویش ادامه دهد. لازمه‌ی این امر درک حقوق شخصی و اجتماعی افراد جامعه است.