در نگاهی به تعریف دین از دید بزرگان می توان به تعاریف زیر اشاره کرد:

– علامه طباطبایی: دین روش مخصوص در زندگی است که صلاح دنیا را به گونه ای که موافق کمال اخروی و حیات دائمی حقیقی باشد تامین می‌کند. (طباطبایی، المیزان، ج ۲، ص ۳۴۲)

دین در عرف قرآن همان سنت اجتماعی جاری سنت اجتماعی جاری در جامعه است که می‌تواند دین حق فطری باشد یا دین تحریف شده از راه حق. (طباطبایی ، ج ۱۰، ص ۱۳۱)

– آیت الله جوادی آملی: معنای لغوی دین انقیاد، خضوع، پیروی، اطاعت، تسلیم و جزاست و معنای اصطلاحی آن مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان ها باشد. (جوادی آملی، ۱۳۷۷)

– ملکیان: مجموعه گزاره هایی که پس از اعمال روش شناسی علوم تاریخ درمورد سخنان به جا مانده از مرجع یا مراجع فوق سوال یک دین صدورشان از آن مرجع یا مراجع احراز شود، دین نام دارد. (مجله نقد و نظر، ش ۲، ۱۳۷۴، ص ۱۰)

ابعاد دین

یکی از ابعاد دینداری که تقریباً در تمامی ادیان وجود دارد، اعتقادات یا باورهای دینی است. بعد اعتقادی عبارت است از باورهایی که انتظار می رود پیروان هر دین به آن ها اعتقاد داشته باشند (کاظمی و فرجی، ۱۳۸۶). در دین اسلام مواردی همچون اعتقاد به خدا، اعتقاد به قرآن، اعتقاد به بهشت و جهنم، شیطان، حقیقت داشتن دین اسلام و در مجموع اعتقاد به اصول دین را می توان مورد بررسی قرار داد.

از نظر نینیان اسمارت، دین ۵ بعد دارد که عبارتند از:

۱) بعد مراسم عبادی. دین تا حدودی گرایش بدان دارد تا از طریق مراسم عبادی از جمله پرستش، نماز و نیایش، نذورات و صدقات و امثال آن، خود را بیان کند. در این رابطه چندین نظریه وجود دارد:

الف)وقتی به مراسم دینی فکر می‌کنیم اغلب درمورد امری بسیار رسمی و سنجیده می اندیشیم در صورتی که حتی کوچک ترین و ساده ترین حالت های ارتباط با خدا نیز اگر هماهنگ با نیت درونی باشد، مراسم عبادی تلقی می شود.

ب) چون مراسم عبادی هم مستلزم جنبه درونی است و هم ظاهری، همواره این امکان وجود دارد که جنبه ظاهری بر جنبه درونی غلبه کند. در این صورت است که مراسم عبادی تا حد یک فرایند مکانیکی یا قراردادی تنزل پیدا می‌کند. در واقع اگر افراد حرکات و اشارات مراسم مذهبی را بدون اینکه هیچ نیت یا احساسی که به آن رفتار معنی می‌دهد انجام دهند، این مراسم دینی صرفاً بعد صوری خواهد داشت.

ج) بسط معنی «مراسم عبادی» فراتر از اشاره آن به صور پرستش، قربانی و غیره نسبت به خدایان در عمل سهل خواهد بود. معنای مراسم عبادی بدون مراجعه به جوّ اعتقادی که این مراسم در آن ها اجرا می‌گردد، قابل فهم نیست. ‌بنابرین‏ نماز و دعا در بیشتر آیین ها در مقابل یک وجود الهی به جا آورده می شود.

۲) بعد اسطوره ای. کاربرد واژه اسطوره در ارتباط با پدیده‌های دینی نسبت به حقانیت یا کذب داستانی که در اسطوره از آن تحلیل کرده کاملاً طبیعی است. کاربرد واژه اسطوره نه تنها داستان هایی درباره خدا و خدایان و … را دربر می‌گیرد بلکه رویدادهای تاریخی با اهمیت دینی در یک سنت را نیز شامل می شود. ‌بنابرین‏ دین تحت عنوان بعد اسطوره ای، داستان هایی را مورد بررسی قرار خواهد داد که به رویدادهای تاریخی مهم مربوط می‌شوند و باز نسبت به واقعیت و صحت این داستان ها بدون تعصب است.

۳) بعد اعتقادی و اصول عقاید. همواره به راحتی نمی توان میان جنبه اسطوره ای و نمادین دین و آنچه در الهیات بیان می‌گردد تمایزی قائل شد. اصول عقیدتی کوششی است تا به آنچه از طریق زبان اسطوره ای و نمادین ایمان دینی و مراسم عبادی متجلی می‌گردد نظم، شفافیت و نیروی عقلانی بخشد. به طور طبیعی الهیات باید از نمادها و اسطوره ها استفاده کند.

۴) بعد اخلاقی. ادیان معمولاً مجموعه ای از دستورالعمل های اخلاقی اند. علم اخلاق رفتار فرد را مورد توجه قرار می‌دهد و اصول و ضوابط اخلاقی دین غالب نیز تا حدودی اجتماع را کنترل می‌کند.

ادیان در شکل دهی به گرایش های اخلاقی جوامعی که به آن ها تعلق دارند مؤثر بوده اند مع هذا تمایز میان آموزه های اخلاقی موجود در اصول عقیدتی و اساطیری یک دین و واقعیت های اجتماعی مربوط به کسانی که پیرو دین مورد بحث می‌باشند، اهمیت دارد.

۵) بعد اجتماعی. ادیان تنها نظام های اعتقادی نیستند بلکه در عین حال سازمان ها یا بخش هایی از سازمان هایی را تشکیل می‌دهند که از اهمیت اشتراکی و اجتماعی برخوردارند. البته این شکل اجتماعی دین تا حدودی با آرمان ها و کردارهای دینی و اخلاقی تحت حمایت دین تعیین می شود. متقابلاً بارها پیش می‌آید که آرمان های دینی و اخلاقی با شرایط و نگرش های اجتماعی موجود منطبق می‌گردند.

بعد اجتماعی روندی است که طی آن، دین مورد نظر نهادینه می شود که به موجب آن از طریق نهادها و آموزه هایش جامعه را در مسیری که خود را در آن می‌یابد، تحت تاثیر قرار می‌دهد.

۶) بعد تجربی. اگرچه انسان ها امید دارند که از طریق مراسم دینی به عالم غیب متصل شوند، دین شخصی طبعاً مستلزم امید به درک و تجربه آن جهان است.

هنگامی که رویدادها و زندگی انسان ها را در نظر می گیریم که از آن ها ادیان بزرگ سرچشمه گرفته اند عامل تجربه دینی حتی مهم تر می شود. بودا در حالی که در زیر درخت به تفکر نشسته بود به وارستگی نایل گردید. از طریق چنین تجربه هایی بود که محمد (ص) وحدانیت الله را ابلاغ نمود.

بررسی تاثیر این اعتقادات بر جهان معاصر ضروری است. اما تأکید عمده بر بعد باطنی است یعنی ادیان در تجربه شخصی چه مفهومی دارند و با چنین تجربه ای چگونه شکل گرفته اند.

با توجه به تحقیقات صورت گرفته می توان گفت که مذهب بر ابعاد مختلفی از زندگی انسان ها تاثیرگذار بوده و با آن ها مرتبط است که برخی از آن ها عبارتند از:

– مذهب، مشاوره و درمانگری. مطالعات روانشناختی سنت های روحانی شرق به ویژه ذن، بودیسم و یوگا نشان داده‌اند که چگونه پدیده هایی چون تنظیم تنفس، مراقبه، ذکر و نظایر آن ها نه تنها آغازگر بسیاری از شیوه های درمانی بلکه امروزه از شیوه های بسیار مؤثر تلقی می‌شوند. (الیاده، ۱۳۷۲)

تاثیر مذهب از طریق آموزش «خودمهارگری»^[۳۷]بر مهار اضطراب و تنیدگی نیز قابل توجه است. (جان بزرگی، ۱۳۷۸)