یاد خدا و آخرت

یاد خدا و آخرت، یکی از ویژگی‌های برجسته انسان‌های کامل است. حضرت علی علیه‌السلام در این باره می‌فرمایند:

«همانا مردمانی هستند که یاد خدا را به جای دنیا برگزیدند. هیچ تجارتی یا خرید و فروشی، آن‌ ها را از یاد خدا باز نمی دارد. با یاد خدا، روزگار می‌گذرانند و غافلان را با هشدارهای خود، از کیفرهای الهی می‌ترسانند. به عدالت فرمان می‌دهند و خود، عدالت گسترند. از بدی‌ها نهی می‌کنند و خود، از آن‌ ها پرهیز دارند.

با اینکه در دنیا زندگی می‌کنند، گویا آن را رها کرده، به آخرت پیوسته‌اند. سرای دیگر را مشاهده کرده، گویا از مسائل پنهان برزخیان و مدت طولانی اقامت­شان، آگاهی دارند. گویا قیامت، وعده های خود را برای آنان تحقق بخشیده است! آنان پرده‌ها را برای مردم دنیا برداشته‌اند. می‌بینند آنچه را که مردم نمی‌نگرند و می‌شنوند آنچه را که مردم نمی‌شنوند».

حسابرسی اعمال

چه خوب است که انسان، در پایان هر روز، به حساب اعمال خویش برسد و بر گناهانی که در آن روز مرتکب شده، استغفار کند و تصمیم بر ترک آن بگیرد و اگر عمل نیکی انجام داده‌اند، تصمیم بر استمرار آن داشته باشد. این ویژگی، یکی از ویژگی‌های انسان‌های صالح و پرهیزکار است که با آن، توانسته‌اند قله‌های کمال را یکی پس از دیگری، فتح کنند، امیرمؤمنان، علی علیه‌السلام در این باره فرمودند:

«اگر اهل ذکر را در اندیشه خود آوری و مقامات ستوده آنان و مجالس آشکارشان را بنگری، می‌بینی که آنان، نامه‌های اعمال خود را گشوده، و برای حسابرسی آماده‌اند که همه را جبران کنند. همواره در این اندیشه‌اند که در کدام یک از اعمال کوچک و بزرگی که به آنان فرمان داده‌شده، کوتاه کرده‌اند؛ یا چه اعمالی را که از آن نهی شده بودند، مرتکب شده‌اند. بار سنگین گناهان خویش را بر دوش نهاده و دربرداشتن آن ناتوان شدند، گریه در گلویشان شکسته و با ناله و فریاد می‌گریند و یا یکدیگر گفتگو دارند و در پیشگاه پروردگار خویش، به پشیمانی اعتراف دارند.»

کامل و ایده آل

انسان کامل، انسانی است که زندگی او در تمامی ابعاد، کامل و شایسته باشد. در اخلاق فردی، خانوادگی و اجتماعی، دستورها و آداب دین اسلام را مدنظر داشته باشد و فراز و نشیب‌های زندگی، او را دچار ضعف اخلاقی و اعمال و رفتار ناشایست نکند. فروتنی، خوش اخلاقی، دوری از حرف‌های بیهوده، کسب و کار حلال، دوری از اذیت و آزار مردم، ویژگی‌هایی است که امیر مؤمنان علی علیه‌السلام درباره انسان کامل و ایده آل، به آن‌ ها اشاره فرمودند:

«خوشا به حال آن کس که خود را کوچکم بشمارد و کسب و کار او پاکیزه است و جانش پاک و اخلاقش نیکوست؛ مازاد بر مصرف زندگی را در راه خدا بخشش می‌کند، زبان را از زیاده‌گویی باز می‌دارد و آزار او به مردم نمی‌رسد. سنّت پیامبر صلی‌الله علیه و آله او را کفایت کرده، بدعتی در دین خدا نمی‌گذارد.»

بهای انسان

خودشناسی، مهم‌ترین عامل خوشبختی انسان در دنیا و آخرت است. بزرگان علم اخلاق، با توجه به روایات و آموزه‌های دینی، از خودشناسی به عنوان سودمندترین علوم یاد کرده و آن را نخستین مرحله در سیر و سلوک اخلاقی برشمرده‌اند و همان گونه که در روایات اسلامی آمده است، خداشناسی هم از خودشناسی آغاز می‌شود.

آری! کسی که خود را شناخت و ارزش و بهای این روح ملکوتی که خداوند به او عطا نموده است را فهمید و دانست که قابلیت آن را دارد که در مقام اشرف مخلوقات، به جایگاهی برتر از فرشتگان برسد، دیگر فریفته ظواهر دنیا نمی‌شود و دل و جانش را اسیر این دنیای بی‌ارزش نمی‌کند، امیر مؤمنان، حضرت علی علیه‌السلام در سخن کوتاه درباره دنیا و ارزش و بهای والای جان انسان، چنین می‌فرمایند:

«آیا آزاد مردی نیست که این لقمه جویده حرام دنیا را به اهلش واگذارد؟ همانا بهایی برای جان شما جز بهشت نیست؛ پس به کمتر از آن نفروشید!»

آثار تقوا در انسان

تقوا، برجسته‌ترین ویژگی بندگان شایسته خداوند است و یکی از اساسی‌ترین مباحث علم اخلاق به شمار می‌رود که در آیات قرآن و روایات اسلامی، نسبت به آن بسیار سفارش شده است؛ چرا که اگر تقوا در وجود انسان جا گرفت، فضایل اخلاقی دیگر نیز به دنبال آن، تقویت و غفلت زدگی و ارتکاب به گناه هم کم رنگ خواهند شد. در این هنگام، رحمت و برکات الهی به انسان روی می‌آورد. امیر مؤمنان علی علیه‌السلام درباره آثار تقوا در انسان چنین فرموده است:

«سپس کسی که تقوا را انتخاب کند، سختی‌ها از او دور گردند، تلخی‌ها شیرین و فشار مشکلات و ناراحتی‌ها برطرف خواهند شد. مشکلات پیاپی و خسته کنند آسان گردیده و مجد و بزرگی از دست رفته، چون قطرات باران بر او فرو می‌بارند. رحمت بازداشته حق بازمی‌گردد و نعمت‌های الهی، پس از فرونشستن، به جوشش می‌آیند و برکات تقلیل یافته، فزونی گیرند.»

پیشینه تحقیق

در این پژوهش ضمن برسی پژوهش­های انجام شده در باب تربت اخلاقی و عدم موجود بودن تحقیق خاص ‌در مورد مبانی، هدف، اصول، اهداف و روش‌های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی (ع) به سراغ موضوعات نزدیک به موضوع پژوهش رفته که اهم آن‌ ها را به اختصار با جمع ­بندی و نتیجه ­گیری عرضه می­دارد.

همت بناری ،‌حجه‌الاسلام علی،(۱۳۸۸)، مقاله تحت عنوان برسی و اولویت‌های اخلاقی از دیدگاه امام علی(ع) در نهج‌البلاغه ارائه شده است.

در این مقاله به شناخت اخلاقیات و تربیت اخلاقی در دو بعد خودسازی و دگرسازی می ­پردازد و اولویت­های تربیت اخلاقی و مهم­ترین روش مربوط به آن می­داند. این نوع اهمیت را با دو نوع معیار کمی و کیفی قابل کشف و نبین دانسته است . نتایج به دست آمده در این مقاله عبارت است از:

1. 1. از دو بعد خودسازی و دگرسازی ، امام علی (ع) در خودسازی را مقدم دانسته و بدان تصریح نموده ­اند و روش­هایی را برای تهذیب نفس بیان کرده ­اند . ‌بنابرین‏ پرداختن به خود، مهم­ترین اولویت اخلاقی است .

1. از میان اخلاقیات مثبت، به ترتیب سه مفهوم : تقوا، زهد،صبر بیش از همه مورد تأکید حضرت واقع شده است( همت بناری، علی،چاپ اول زمستان۸۹).

۳-از میان اخلاقیات منفی، به ترتیب سه مفهوم دنیاپرستی، کبر، بخل بیش از همه مورد نکوهش و تحذیر واقع شده است.

1. 1. از اخلاقیات منفی و مثبت، روش‌های خاص و عامی در نهج‌البلاغه آمده است . روش خاص عبارت‌اند از : روش­هایی ذر مورد هر یک از این مفاهیم به کار می­رود و روش‌های عام روش­هایی است که اختصاص به مفهوم خاص ندارد و برای اخلاقیات یا عمده آن‌ ها قابل به کار گیری می­باشند. در میان روش‌های خاص مربوط به اخلاقیات، روش بیان آثار منفی­، مهم­ترین و اساسی‌ترین روش بوده است.

1. 1. از میان روش‌های عام تربیت اخلاقی دو روش (( یادآوری مرگ و قیامت)) و ((عبرت گیری)) بیش از دیگر روش­ها مورد استفاده حضرت قرار گرفته است.

1. 1. در خصوص جنبه­ های اجتماعی تربیت اخلاقی، روش ((خود میزانی)) یا خود را به جای دیگری انگاشتن)) مهم‌ترین روش مورد نظر حضرت بوده است.