از امام محمد باقر (ع) پرسیدم:مردی را به اسلام خوانده ایم و او پذیرفته است. پس از آن، مرتکب شرب خمر، زنا و رباخواری شده است. به خاطر آنکه احکام اسلامی برای او بیان نشده است، آیا حد بر او جاری می‌شود ؟ امام (ع) در پاسخ فرمود : خیر، مگر آنکه اثبات شود که می‌دانسته این اعمال حرام‌اند (محقق داماد، ۱۳۹۱، ص ۱۶ و ۱۷).

اما مستندات و مجاری قاعده قبح عقاب بلا بیان در کلام بزرگان :

برای این قاعده به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد :

۲-۱-۱-۱-۱- اصل برائت

برای اثبات اصل برائت به دلایل ذیل استناد شده است :

۱- آیات قرآن کریم :

آیه ۱۵ سوره مبارکه اسراء :

«….. وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حًَتَّی نَبْعَثَ رَسُولا » خداوند می‌فرماید :

دأب ما این نیست که قبل از بعثت رسول (یعنی قبل از قیام حجت) کسی را عذاب کنیم و به عبارت دیگر : خداوند قبل از بیان و قیام حجت، عذاب نمی‌کند، و لذا نسبت به محتمل الوجوب، برائت از وجوب، و نسبت به محتمل الحرمه، برائت از حرمت جاری می‌شود. (صالحی مازندرانی، ۱۳۸۸، ج ۶، ص ۱۵ ).

آیه ۱۱۵ سوره مبارکه توبه :

« وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُم مَّا یَتَّقُونَ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ » و خداوند بر آن نیست که گروهی را بعد از آن که هدایتشان کرد به ضلالت (عقاب یا انحراف) بکشاند مگر آنکه آنچه را باید از آن پروا کنند برایشان بیان کرده باشد. آری خدا به هر چیزی داناست (اسلامی، ۱۳۸۶، ص ۱۹۲ )

آیه ۷۹ سوره مبارکه یوسف :

« قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَن نَّأْخُذَ إِلَّا مَن وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِندَهُ إِنَّا إِذًا لَّظَالِمُونَ » گفت پناه ‌بر خدا که جز آن کس را که کالای خود را نزد وی یافته ایم بارداشت کنیم، زیرا در این صورت حتما ستمکار خواهیم بود. دکتر ابوالحسن محمدی در کتاب مبانی استنباط حقوق اسلامی به نقل از مرحوم استاد شهابی آورده است که منظور از کالای شرع در آیه مذکور احکام و تکالیف می‌باشد (محمدی، ۱۳۸۲، ص ۳۰۳ ).

آیه ۶ سوره مبارکه طلاق :

«….. لا یکلّف الله نفساً الا ما آتاها.. »… خداوند هیچ کس را جز بدانچه بدو داده است تکلیف نمی‌کند. لذا خداوند هیچ نوع تکلیفی نمی‌کند مگر هنگامی که آن را بیاورد و به مکلف برساند و به عبارتی خداوند متعال مکلف را در برابر تکلیف غیر واصل مسئول قرار نمی‌دهد (اسلامی، ۱۳۸۶، ۱۸۶ و ۱۸۷، ۱۸۸ ).

آیه ۲۸۶ سوره مبارکه بقره :

«… رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَهَ لَنَا بِهِ….» بار الها و آنچه تاب آن را نداریم بر دوش ما مگذار….لذا شارع تکلیفی که فوق طاقت مکلف است (تکلیف مالایطاق) نمی‌کند. حصول علم نسبت به قانون، ملازمه با علم به زبان قانون (حقوق) دارد در حالی که اکثریت جامعه زبان قانون را بلد نیستند پس تکلیف آن ها به فراگیری قانون، تکلیف مالایطاق است (پور الله یار، ۱۳۸۵، ص ۵۰ ).

آیه ۱۴۵ سوره مبارکه انعام :

« قُل لاَّ أَجِدُ فِی مَا أُوْحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّمًا…. » بگو‌ای پیامبر در آنچه به من وحی شده است هیچ چیز حرامی نمی‌بینم بر خورنده‌ای که آن را می‌خورد مگر آن که مردار یا خون ریخته شده یا گوشت خوک باشد که پلید است، یا قربانی که از روی نافرمانی به هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن برده شده باشد. پس کسی که بدون سرکشی و قانون شکنی مضطر به خوردن آن ها گردد، البته که خدای تو آمرزنده مهربان است. در این آیه خداوند متعال به رسولش تمسک به عدم وجدان برای نفی عقاب را یاد می‌دهد و دلالت دارد که به هنگام دست نیافتن بر تکلیف تأمین وجود دارد (اسلامی، ۱۳۸۶، ص ۱۹۱ و ۱۹۵ ).

۲- روایات و احادیث

حدیث رفع

حدیث نبوی « رُفِعَ عَنْ أُمَّتِی تِسْعَهُ أَشْیاءَ الْخَطَأُ… وَ مَا لَا یعْلَمُونَ… ». یعنی برداشته شده است از پیروان محمد( ص) (آثار یا مواخذه) نه چیز : اشتباه، فراموشی، اکراه، جهل، عجز، اضطرار، رشک و حسد، فال بد و وسوسه در آفرینش تا هنگامی که به زبان نیاورده باشند (محمدی، ۱۳۸۲، ص ۳۰۳ ).

حدیث حجب

حدیث حجب از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود : « مَا حَجَبَ اللَّهُ عِلْمَهُ عَنِ الْعِبَادِ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُمْ. » مفاد حدیث حجب این است که آنچه خداوند علمش را از بندگان پوشیده، (تکلیف آن) از آنان برداشته شده است (جمعی از پژوهشگران، ۱۴۲۶ ه ق، ج ۳، ص ۲۶۰ ). و به عبارت دیگر هر تکلیفی که مجهول باشد، مکلف نسبت به آن وظیفه‌ای ندارد و این مجرای اصل برائت می‌باشد (صالحی مازندرانی، ۱۳۸۸، ص ۳۳ ). لذا فقها و اصولیین ‌به این حدیث برای اصل برائت استناد کرده‌اند.

حدیث مطلق

از امام صادق علیه السلام « کل شیئ مطلق حتّی یرد فیه نهیٌ » یعنی : هر چیز از حکم ممنوعیت آزاد و رها است مگر اینکه در باره آن نهی وارد شود (جعفری تبریزی، ۱۴۱۹ه ق، ص ۱۴) لذا جز در مواردی که به طور صریح در کتاب و سنت نهی وارد شده، در عرصه‌های دیگر زندگی به انسان آزادی مطلق بخشیده است، خواه ناخواه تعیین خط مشی زندگی در چنین مواردی به خود انسان تفویض شده است و او می‌تواند به راهنمایی عقل به کشف قواعد حقوقی و وضع قانون دست یازد (عمید زنجانی، ۱۴۲۱ ه ق، ج ۳، ص ۱۱۱ ). دلالت این حدیث بر حجیت اصل برائت خیلی روشن است. (محمدی، ۱۳۸۲، ص ۳۰۳ ).

حدیث سعه

حدیث « الناس فی سعهٍ ما لا یعلموا » (محقق حلی، ۱۴۰۷ ه ق، جلد۲ ص ۴۷۸) این روایت که برای اثبات برائت در شبهات بدویه، مورد استدلال واقع شده و مضمون آن این است که مردم در سعه آن چیزی هستند که نمی‌دانند یا به عبارتی مردم نسبت به چیزی که حکمش معلوم نمی‌باشد، در سعه و راحتی‌اند (صالحی مازندرانی، ۱۳۸۸، جلد ۶، ص ۳۷ و ۳۸٫

حدیث عام

حدیث از امام صادق علیه السلام « کل شیء فیه حلال وحرام فهو لک حلال أبداً ما لم تعرف الحرام منه فتدعه» (طوسی، ۱۴۱۴ ه ق، ص ۶۶۹) مضمون این حدیث این است که هر چیزی که حرمت و یا حلیت آن مورد شک باشد، حلال است، مگر زمانی که حرمت آن معلوم و مشخص بشود (صالحی مازندرانی، ۱۳۸۸، جلد ۶، ص ۳۵ ).

قاعده درء