اندازه گیری و درجه بندی ریسک اعتباری برای نخستین بار در سال ۱۹۰۹ توسط جان موری بر روی اوراق قرضه انجام شد ، یکی از قدیمی ترین موسساتی که اقدام به رتبه بندی اوراق قرضه نمود مؤسسه‌ مودیز است که در سال ۱۹۰۹ تأسيس شد. برخی از محققین در آن زمان متوجه شباهت زیاد اوراق قرضه و تسهیلات اعطایی گردیدند از این رو درجه بندی اعتباری یعنی اندازه گیری ریسک عدم پرداخت اصل و بهره(سود) تسهیلات را تحت بررسی قرار دادند(شمسی، میرفیض،۱۳۸۷،۲۸-۲۲).

امروزه حدود ۱۴۰ مؤسسه‌ رتبه بندی اعتباری در دنیا صلاحیت اعتباری شرکت ها و مؤسسات مالی، اوراق قرضه کشورها، اوراق بهادار با پشتوانه دارایی، اوراق تجاری و سهام را تعیین می‌کنند، برخی از آن ها بیش از ۱۰۰ سال از تأسيس شان می گذرد. این مؤسسات نظریات خود را در قالب رتبه بندی منتشر می‌کنند. بانک‌های غربی از رتبه بندی هایی که توسط مؤسسات رتبه بندی خارج از بانک انجام و به صورت درجه ریسک برای هر شرکت اعلام می شود استفاده می‌کند.

سه مؤسسه‌ اِس اَند پی^[۱۹]، فیچ^[۲۰] و مودیز^[۲۱]، معتبرترین موسساتی هستند که در سطح بین‌المللی، ریسک اعتباری شرکت های مختلف را اندازه ­گیری و به صورت درجات مخصوص ارائه می­ دهند. به دلیل سابقه طولانی و تیم کارشناسی مجربی که این مؤسسات در اختیار دارند رتبه ­های آن ها در سطح بین‌المللی پذیرفته شده و قابل اعتماد است. لذا اکثر مؤسسات اعتبار دهنده از جمله بانک ها به منظور ارزیابی مشتری خود از آن بهره می‌برند(اصلی، ۱۳۹۰،۳۴-۱).

همچنین برخلاف درجه بندی خارجی که توسط مؤسسات یاد شده صورت می پذیرد درجه بندی داخلی توسط بانک‌ها و سایر مؤسسه‌­های اعتباری و مالی که اقدام به اعطای تسهیلات به مشتریان می نمایند نیز صورت می‌گیرد، درجه بندی اعتباری داخلی توسط بانک ها اقدام جدیدی است که عمر آن کمتر از ده سال می‌باشد اگر چه ما اطلاع دقیقی ‌در مورد متدولوژی و فرایند درجه بندی ریسک اعتباری مؤسسه‌ های یادشده و بانک‌ها نداریم ولی معیارهای بکاررفته حاکی از آن است که تفاوت چندانی در روش به کار رفته در مؤسسه‌ های مذکور وجود ندارد(شمسی، میرفیض،۱۳۸۷،۲۸-۲۲).

رتبه های اعتباری سه آژانس اصلی رتبه دهی اعتباری هم از لحاظ معیارهای رتبه بندی و همچنین از لحاظ نماد متفاوتند که در جدول شماره ۱ نمایش داده شده است(اصلی، ۱۳۹۰،۳۴-۱).

جدول ۱: رتبه های مورداستفاده مؤسسات مطرح رتبه بندی

با توجه به نمادهای اعلام شده برای مؤسسات یادشده ‌می‌توان جدول زیر را مورد استفاده قرار داد لازم به ذکر است که نمادهای عنوان شده می‌توانند متفاوت باشند و مهم تفسیرهریک از نمادها و طبقه بندی دقیق آن ها با توجه به پرتفوی اعتباری بانک می‌باشد(اصلی،۱۳۹۰ ،۳۴-۱). ( جدول شماره۲-۱)

جدول ۲-۱: نمادها، تعاریف رتبه های اعتباری

مؤسسات رتبه بندی از کلیدی ترین نهادهای مالی در کشورهای توسعه یافته به شمار می‌روند تا حدی که امروزه کمتر سرمایه گذاری قبل از انتخاب گزینه سرمایه گذاری به گزارش‌های مؤسسات رتبه ­بندی بی توجه است، رواج استفاده از خدمات مؤسسات رتبه بندی تا حدی است که بعضاً شرکتهایی که قصد تامین مالی دارند با پرداخت هزینه­ های بالا راساً از این گونه مؤسسات درخواست ‌می‌کنند تا وضعیت شرکت را بررسی کرده ونتایج بررسی­ های خود را به رایگان در اختیار عموم سرمایه گذاران قرار دهند(اصلی، ۱۳۹۰، ۳۴-۱).

به طور کلی یکی از متغیرهای اصلی در شکل گیری مؤسسات رتبه بندی استقلال و شهرت آن است ‌به این معنا که شرکت‌های مذبور باید از هر گونه اعمال نظر طرفدارانه به دور باشند. همچنین متدولوژی انجام رتبه بندی یکی از مباحث پیچیده­ای است که مستلزم گردآوری اطلاعات خاص در سطح کلان و خرد است(اصلی،۱۳۹۰،۳۴-۱).

۲-۲-۱-۵-نظریه ریسک

ریسک نوعی عدم اطمینان به آینده است که قابلیت محاسبه را داشته باشد(یلیامز، چستر آرتور و هاینز، ریچارد، ۳۸۲،۳۲). اگر نتوان میزان عدم اطمینان به آینده را محاسبه کرد ریسک نیست بلکه فقط عدم اطمینان است به‌همین جهت به‌دلیل محاسبه مقداری عدم اطمینان در قالب ریسک می‌توان آن‌را مدیریت و کنترل کرد. ریسک در زبان چینیان نیز با دو علامت تعریف می‌شود که اولی به‌معنی خطر و دومی به مفهوم فرصت است(راعی و سعیدی،علی، ۴۶).

ریسک در اصطلاح عبارت است از امکان تفاوت بازده واقعی (برحسب ریال یا درصد) از بازده مورد انتظار(علی پارسائیان، تهران، ترمه، ۱۳۸۴،۳۷).

همچنین در مدیرت مالی، ریسک به وضعیتی گفته می‌شود که در آن وقوع پیشامدها احتمالی است(مصباحی مقدم، صفری، ۱۳۸۸،۱۲۴)

مفهوم ریسک از اوایل قرن حاضر وارد ادبیات مدیریت مالی‌ گشته است. چرخ عمر این مفهوم از سطح مبانی نظری شروع شده و سپس به‌ سطح ارائه الگوهای فکری متفاوت از ریسک رسید بعد از سیر این دو مرحله از سطوح تحلیل‌های ذهنی به تحلیل‌های‌ عینی رسیده و با بهره‌گیری از آمار و ریاضی به اندازه‌گیری‌ ریسک به صورت کمّی منتهی شده است(بقایی حسین‌آبادی،۱۳۸۰ ،۴۴).

مارکویتس (مارکوتیز،۱۹۲۷). دانشمند آمریکایی اولین کسی بود که مقوله ریسک را کمّی کرد. وی اعلام داشت که تصمیم‌های مالی باید ‌بر اساس ریسک و بازده انجام شود یعنی دریک سطح مشخص بازده، کمترین ریسک و در یک سطح مشخص ریسک، بیشترین بازده را نصیب سرمایه‌گذار ‌می‌کنند
(شیوا و ‌میکائیل پور، ۱۳۸۲، ۱۹۵).

۲-۲-۱-۶-اهمیت ریسک

پدیده ریسک یکی از کلیدی‌ترین مشخصه‌ های شکل‌گیری تصمیم در حوزه سرمایه‌گذاری امور مربوط به بازارهای مالی و انواع فعالیت‌های اقتصادی است. در بیشتر کتاب‌های اقتصادی، از سه عامل کار، زمین و سرمایه به عنوان نهاده‌های اصلی تولید نام برده می­ شود. اما با کمی تأمل دانسته می­ شود که سه عامل شرط لازم برای تولید است اما شرط کافی در فرایند تولید چیزی جز عامل ریسک نیست. به‌عبارت دیگر، چنانچه سه عامل وجود داشته باشد، اما تولیدکننده زیان‌های احتمالی این فرایند را متقبّل نشود هرگز تولید صورت نخواهد گرفت. از این‌رو در برخی مطالعات از عامل ریسک به عنوان عامل چهارم در فرایند تولید یاد
می­ شود(مصباحی مقدم، ۱۲۴).

۲-۲-۱-۷- روش‌های محاسباتی ریسک

روش‌های مختلفی برای محاسبه ریسک وجود دارد که مهمترین آن ها عبارتند از:

۱-روش ارزش در معرض خطر (Var):^[22] این روش نخستین بار توسط وترستون^[۲۳] ، در سال ۱۹۹۴ ارائه شد. در سال ۱۹۹۵ کمیته بال (نهاد ناظر بر فعالیت بانک‌های بین‌المللی) بانک‌ها را موظف کرد که از این مدل، برای تعیین حد کفایت سرمایه خود استفاده کنند. این روش، به‌معنای برآورد حداکثر زیان در سطح خاصی از اطمینان (مثلا۹۵درصد) و در مدت‌زمان معیّن است. با بهره گرفتن از این روش می‌توان ریسک موجود را اندازه ­گیری کرد(شیوا و ‌میکائیل پور، ، ۱۳۸۲، ۱۹۵).