در بیان معنای ضابط، تعاریف مختلفی به شرح ذیل آمده است:

«کلمه ضابط از ریشه ضبط گرفته شده و در لغت به معنی ‌نگاه‌دارنده، حفظ کننده حاکم، والی و مفتش و آن که شهری را از جانب سلطان اداره می‌کند، آمده است». ‌بنابرین‏ ضابط کسی است که اختیارات زیادی در ابعاد مختلف اعم از امور اجرایی و مالی دارد و حافظ امنیت و رفاه و نظم محل خود می‌باشد.

در ترمینولوژی حقوق ضابط چنین تعریف شده است: بلوک را به چند ناحیه تقسیم کرده و برای هر ناحیه اداره‌ای به عنوان اداره ناحیتی تأسیس و رییس آن اداره که نماینده وزارت کشور در آن ناحیه بوده ضابط یا مباشر می‌گفتند.

ماده ۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۲۹۰ هـ .ش مقرر می‌دارد. «ضابطین عدلیه عبارتند از مأمورینی که مکلفند به تفتیش و کشف جرایم (خلاف، جنحه و جنایت) و به اقداماتی که برای جلوگیری مرتکب یا متهم از فرار یا مخفی شدن موافق مقررات قانون بایدبه عمل آید.»

درخصوص معنای اصطلاحی ضابطان دادگستری، اینگونه آمده است:

« ضابطین دادگستری یا پلیس قضایی مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان عمومی و انقلاب یا سایر مراجع قضایی در کشف و تحقیق مقدماتی جرم، حفظ آثار و دلایل آن و جلوگیری از فرار و اختفای متهم به موجب مقررات قانون اقدام می‌کنند.»

قانون‌گذار در ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری، مقرر می‌‌دارد «ضابطین دادگستری مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی در کشف جرم و بازجویی مقدماتی و حفظ آثار و دلایل جرم و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم به ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی به موجب قانون اقدام می‌نمایند.»

‌بنابرین‏ در بیان معنای اصطلاحی ضابطان دادگستری، می‌توان گفت:

۱٫ مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی هستند؛ یعنی اینکه انجام وظایف آن ها، توسط مقامات قضایی (قضات دادسرا و دادگاه)، نظارت می‌شود و دیگر آنکه مقامات مذکور، آموزش‌های لازم را در حوزه وظایف مربوط به ضابط بودن ‌به این مأموران می‌دهند.

۲٫ وظایف ضابطان دادگستری عبارتند از: الف) کشف جرم، ب) بازجویی مقدماتی، ج) حفظ آثار و دلایل جرم، د) جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، هـ) ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضائی.

۳-۱-۱ انواع ضابط قضایی

۳-۱-۱-۱ضابطین عام

اولین گروه از ضابطان دادگستری، ضابطان عام هستند که قانون‌گذار در بند ۱ ماده۱۵ ق.آ.د.د.ا.ک، مأموران نیروی انتظامی را ضابطان عام می‌داند. استاد محترم آقای دکتر آخوندی در مقام تعریف این گروه، بیان می‌دارد: «ضابطان عام افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره کلیه جرم‌ها را دارند؛ مگر آنچه را که قانون منع ‌کرده‌است.» به عبارت دیگر اصل بر ضابط عام بودن و مداخله در تمامی جرم‌ها است مگر در صورتی که خود قانون، مواردی را بیان نماید که مبنی بر عدم صلاحیت و ماخله در آن جرائم باشد.

«ضابطان عام مکلف به کشف کلیه جرایم و شناسایی مرتکبان آن ها و جمع‌ آوری دلایل و مدارک و انجام دستورات قضای در این خصوص هستند. آن ها در انجام دستورات قضایی مکلف به قبول و انجام هستند و اختیاری در رد یا قبول مأموریت‌های محوله ندارند.»

از طرفی برابر بند ۸ ماده ۴ قانون نیروی انتظامی مصوب ۲۷/۴/۱۳۶۹، نیروی انتظامی موظف به انجام وظایف ذیل در مقام ضابط دادگستری است:

۱٫ مبارزه با مواد مخدر؛

۲٫ مبارزه با قاچاق؛

۳٫ مبارزه با منکرات و فساد؛

۴٫ پیشگیری از وقوع جرایم؛

۵٫ کشف جرایم؛

۶٫ بازرسی و تحقیق؛

۷٫ حفظ آثار و دلایل جرم؛

۸٫ دستگیری متهمین و مجرمین و جلوگیری از فرار و اختفاء آن ها؛

۹٫ اجرا و ابلاغ احکام قضایی

سوالی که در اینجا مطرح است که آیا همی مأموران نیروی انتظامی، ضابط عم دادگستری هستند؟ در پاسخ باید گفت که با نگاه ابتدایی به بند ۱ ماده ۱۵ مذکور، همه مأموران نیروی انتظامی ضابط عام دادگستری هستند، اما با دقت در این ماده، درمی‌یابیم که قانون‌گذار در صدر ماده با آوردن عبارت «تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی»، فقط آن گروه از پرسنل نیروی انتظامی را که با مقدمات قضائی درارتباط بوده و وظایف مرتبط با امور قضایی را انجام می‌دهند ضابط عام دادگستری می‌داند

۳-۱-۱-۲ضابطین خاص

ضابطین خاص ضابطینی هستند که صلاحیت دخالت آن ها محدود به جرائم خاص یا شرائطی معین است و در غیر از آن جرائم یا بدون تحقق آن شرایط ، حق مداخله و اقدام ندارند. حال این سوال به ذهن می‌آید که آیا ضابط شناخته شدن این افراد در زمینه خاص، صلاحیت دخالت و اقدام ضابطین عام در این حوزه را نفی یا محدود می‌کند یا خیر؟ در پاسخ باید گفت که ضابطین عام در همه حال ضابط دادگستری محسوب می‌شوند و ضابطین خاص دخالت و اقدام ضابطین عام را محدود یا نفی نمی‌کنند. ^[۵۴]

دومین گروه از ضابطان دادگستری، ضابطان خاص هستند. آقای دکتر آخوندی در مقام تعریف این گروه بیان می‌دارد: «ضابطین خاص افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره هیچ جرمی را ندارند مگر آنچه که قانون اجازه داده است. مأمورینی که به موجب قانون خاص ضابط دادگستری محسوب‌اند ممکن است کلیه اختیارات ضابطین دادگستری را دارا نباشند و یا فقط از لحاظ انجام وظایف خاص و یا در زمان معین ضابط دادگستری به شمار آیند.» به عبارت دیگر، قانون‌گذار به موجب قوانین خاص، وظایف این گروه از ضابطان را مشخص نموده است و صرفاً در قالب وظایف تعیین شده اقدام می‌نمایند و حق مداخله در تمامی جرائم ارتکابی در جامعه را ندارند.

در حال حاضر برابر ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری، این گروه از ضابطان به شرح ذیل هستند:

۱٫ رؤسا و معاونین زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان؛

۲٫ مأمورین نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به موجب قوانین خاص در محدوده وظایف محوله ضابط دادگستری محسوب می‌شوند؛

۳٫ سایر نیروهای مسلح در مواردی که شورای عالی امنیت ملی تمام یا برخی از وظایف ضابط بودن نیروی انتظامی را به آنان محول کند؛

۴٫ مقامات و مأمورینی که به موجب قانون خاص در حدود وظایف محوله ضابط دادگستری محسوب می‌شوند.

درباره این موارد، باید گفت: ۱٫ مطابق قانون فقط رؤسا و معاونان زندان مدنظر قانون‌گذار هستند، ‌بنابرین‏ افراد دیگر شاغل در زندان، از قبیل مأموران زندان، ضابط دادگستری نیستند، دیگر آنکه، رؤسا و معاونان زندان، فقط در امور مربوط به زندانیان، انجام وظیفه می‌نمایند.