سرمایه مناسب و کافی یکی از شرایط اساسی لازم برای حفظ سلامت نظام بانکی است و رابطه آن با سودآوری ازیک‌طرف و ریسک موجود در دارایی‌ها از طرف دیگر واضح و مشخص است(احمدی، ۱۳۸۹: ۱). کسب سود پایدار، حفظ و ادامه‌ رشد و هر نوع تصمیمات مدیریتی و استراتژیکی در محیط‌های متلاطم امروزی در گروه داشتن ساختار سرمایه مناسب‌تر و نزدیک‌تر به نرم‌های بین‌المللی است و اینکه منابع مالی را از چه منابعی تهیه کنیم، که کمترین هزینه و کمترین ریسک را دربر داشته باشد؛ و منابع مالی را کجا سرمایه‌گذاری کنیم که بیشترین بازدهی را، با کمترین ریسک، به بار آورد. پس برای اینکه ساختار سرمایه چگونه تعیین شود، مطلوب‌تر است و از چه منابع مالی استفاده شود و آیا منابع مالی جدید در دسترس است یا خیر می‌طلبد ساختار سرمایه تحلیل شود. ساختار سرمایه اساس مالکیت دارایی‌های شرکت‌ها و میزان کارایی آن و استفاده از بدهی و سرمایه در ساختار سرمایه رانشان می‌دهد. انتخاب نوع و ترکیب منابع مالی با توجه به رقابت‌های موجود بین بانک‌های خصوصی و دولتی و سایر مؤسسات مالی، هزینه تأمین مالی برای آن‌ ها مهم به نظر می‌رسد. ‌بنابرین‏ بررسی و تحلیل ارتباط بین هزینه های تأمین مالی و ساختار سرمایه ‌یاریگر مدیران مالی در تصمیم‌گیری‌های استراتژیکی است.

۱-۴ اهداف تحقیق

۱-۴-۱ هدف اصلی

تعیین رابطه بین ساختار سرمایه بانک ملی با در نظر گرفتن هزینه­ های سرمایه و ریسک.

۱-۴-۲ اهداف جزئی

تعیین رابطه بین ساختار سرمایه و سپرده ­های سرمایه ­گذاری کوتاه­مدت با در نظر گرفتن هزینه­ های آن.

تعیین رابطه بین ساختار سرمایه و سپرده ­های سرمایه ­گذاری بلندمدت با در نظر گرفتن هزینه­ های آن.

تعیین رابطه بین سپرده ­های جاری و ساختار سرمایه.

تعیین رابطه بین سپرده ­های پس­انداز و ساختار سرمایه.

۱-۵-فرضیات تحقیق

۱-۵ فرضیه اصلی

تحلیل ساختار سرمایه بانک ملی با در نظر گرفتن هزینه­ های سرمایه و ریسک.

۱-۵-۱ فرضیه ­های فرعی

بین ساختار سرمایه و سپرده ­های سرمایه ­گذاری کوتاه­مدت با در نظر گرفتن هزینه­ های آن رابطه معناداری وجود دارد.

بین ساختار سرمایه و سپرده ­های سرمایه ­گذاری بلندمدت با در نظر گرفتن هزینه­ های آن رابطه معناداری وجود دارد.

بین سپرده ­های جاری و ساختار سرمایه رابطه معنادار وجود دارد.

بین سپرده ­های پس­انداز و ساختار سرمایه رابطه معنادار وجود دارد.

۱-۶ تعریف واژه ها

۱-۶-۱ تعاریف مفهومی

ساختار سرمایه

به ترکیب بدهی‌ها و حقوق صاحبان سهام، ساختار سرمایه گویند(انواری، ۱۳۸۵: ۷۹).

هزینه سرمایه

عبارت است از متوسط هزینه منابع مالی مورداستفاده‌ی شرکت است(جهانخانی و اعرابی، ۱۳۸۲: ۲۱۰).

ساختار سرمایه‌ بهینه

نوعی ساختار سرمایه است که در آن میانگین موزون هزینه سرمایه (WACC) شرکت حداقل و ارزش شرکت حداکثر می‌باشد(جهانخانی و اعرابی، ۱۳۸۲: ۲۱۰).

ریسک اعتباری^[۱۱]۱

به عدم اطمینان در بازپرداخت وام و تسهیلات اعطای بانک‌ها به وسیله وام‌گیرندگان، ریسک اعتباری گویند.

نرخ کفایت سرمایه^[۱۲]۲

حداقل نسبت قابل‌قبول سرمایه برای مقابله با ریسک اعتباری بانک‌ها می‌باشد.

منابع مالی

وجوهی است که مؤسسه انتفاعی برای تأمین مالی دارایی‌هایش از آن‌ ها استفاده می‌کند.

سرمایه

سرمایه شامل وجوهی است که در آغاز تأسیس بانک به وسیله سهام‌داران فراهم‌شده است(حسینی، ۱۳۸۱: ۵۳).

۱-۶-۲ تعاریف عملیاتی

ساختار سرمایه: به درصد هر یک از منابع تأمین مالی بانک (شامل سرمایه، سود انباشته، سپرده‌های مختلف، بدهی به بانک مرکزی و سیستم بانکی) از کل منابع آن اطلاق می‌شود.

اقلام ساختار سرمایه شامل دو قسمت است:

الف) بدهی‌ها؛ شامل:

-بدهی به بانک‌ها و سایر مؤسسات اعتباری و بانک مرکزی

سپرده‌ها (دیداری – پس‌انداز و مشابه سرمایه‌گذاری مدت‌دار و سایر سپرده‌ها)

ب) حقوق صاحبان سهام:

شامل (سرمایه – اندوخته‌ی قانونی – اندوخته‌ی احتیاطی- سود انباشته)

هزینه سرمایه: نرخ هزینه‌ای است که بانک از بابت تأمین مالی از هر یک از منابع مالی می‌باشد، متحمل می‌شود.

هزینه حقوق صاحبان سهام: ازآنجایی‌که بانک ملی یک بانک دولتی است نرخ اوراق مشارکت به عنوان هزینه صاحبان سهام بانک در نظر گرفته می‌شود.

هزینه سپرده‌ها: شامل هزینه عملیاتی (هزینه بهره‌ای) و غیرعملیاتی (غیر بهره‌ای) است که بانک در قبال جذب سپرده‌های مختلف متحمل می‌شود که هزینه بهره‌ای شامل سود پرداختنی به سپرده‌گذاران و هزینه غیر بهره‌ای شامل: هزینه اداری و تشکیلاتی، هزینه کارکنانی، هزینه استهلاک و هزینه مطالبات مشکوک الوصول است.

هزینه بدهی و بانک مرکزی و سیستم بانکی: نرخ بهره‌ای است که بانک ملی از راه استقراض از بانک مرکزی و سیستم بانکی تأمین مالی ‌کرده‌است.

میانگین موزون هزینه سرمایه: میانگین هزینه‌ای است که از طریق حاصل‌ضرب هر یک از اقلام سرمایه و هزینه مرتبط به آن‌ ها در سال مالی به دست می‌آید.

نسبت کفایت سرمایه: نسبت کفایت سرمایه حاصل تقسیم سرمایه پایه به مجموع دارایی‌های موزون شده به ضرایب ریسک برحسب درصد می‌باشد، حداقل کفایت سرمایه در بانک‌ها و مؤسسات اعتباری در ایران ۸ درصد تعیین‌شده است.

نسبت سپرده‌ها به‌کل بدهی‌ها

این نسبت که از تقسیم سپرده‌ها به‌کل بدهی‌ها به دست می‌آید و درصد سپرده‌ها را به‌کل بدهی‌ها نشان می‌دهد.

نسبت سپرده‌های بلندمدت به‌کل سپرده‌ها

این نسبت از تقسیم سپرده‌های بلندمدت به‌کل سپرده‌ها به دست می‌آید و به علت بلندمدت بودن آن‌ ها بهترین منابع جهت تسهیلات اعطایی بلندمدت می‌باشند.

د) هزینه سرمایه: هزینه سرمایه از مهم‌ترین معیارهای بررسی بهینه بودن ساختار سرمایه است که باید جذب منابع ارزان‌قیمت در دستور کار بانک‌ها به دلیل کاهش هزینه سرمایه و در نتیجه سودآوری قرار گیرد.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه­ پژوهش

۲-۱ مقدمه

۳- اطلاعات: زیربنای تصمیمات درست استفاده از اطلاعات لازم برای تصمیم گیری می‌باشد. لذا باید اطمینان پیدا کرد که کارکنان و کارشناسان به اطلاعاتی که برای انجام کارشان لازم است دسترسی داشته باشند. اتخاذ تصمیمات درست، اجرای آن ها را میسّر می‌سازد و موجب پایداری انگیزش در کارکنان و کارشناسان سازمان خواهد بود.

۴- تعیین حدود اهداف و انتظارات: اهداف و انتظارات سطح پایین انگیزه لازم را در کارکنان و کارشناسان ایجاد نمی نماید. همچنین بالا بودن انتظارات ممکن است موجب شکست و یأس آنان شود؛ لذا ضروری است تا انتظارات و اهداف سازمانی را در حد مناسب تنظیم نمود.

۵- ترغیب ریسک پذیری: مدیران بایستی ریسک پذیری را در موقعیت هایی که نتایج شکست قابل تحمل است، تشویق نمایند. این عمل کمک می‌کند تا تصمیمات و اقدامات به مرور زمان از جامعیت بیشتری برخوردار شوند.

۶- ایجاد جو مناسب: مدیران بایستی فرصت لازم را برای بیان نظرات تمام کارکنان و کارشناسان فراهم آورند. از انتقادهای سخت گیرانه پرهیز کنند و برای ایده ها و عملکردهای خوب، ارزش و پاداش مناسب قائل شوند.

۲-۲-۱۰ ب) نقش مدیریت در پرورش خلاقیت و نوآوری در سازمان:

نقش مدیریت در مجموعه هایی که خلاقیت و نوآوری از ضروریات و عامل اصلی است (بخصوص مراکز و مؤسسات تحقیقاتی و پژوهشی) بسیار مهم و حساس است؛ زیرا مدیریت می‌تواند توانایی و استعداد خلاقیت و نوآوری را در افراد ایجاد، ترویج و تشویق کند و یا رفتار و عملکرد او می‌تواند مانع این امر حیاتی شود. هنر مدیر خلاق عبارت است از استفاده از خلاقیت دیگران و پیدا کردن ذهن‌های خلاق. مدیر خلاق باید فضایی بیافریند که خودش بتواند خلاق باشد و افراد سازمان را هم نیز برای خلاقیت تحریک کند و این فضا، فضایی است که از کار روزمره به دور است و به نحوی تفویض اختیار می‌کند تا هر کسی خود مشکل خویش را حل بکند.

برای این که افراد در سازمان به تفکر بپردازند باید محیطی ایجاد شود که در آن به نظریات و اندیشه‌ها

امکان بروز داده شود.

یکی از شیوه های بسیار مهم و پرجاذبه پرورش شخصیت انسان‌ها و همین طور خلاقیت و نوآوری و حتی رشد و شکوفایی اجتماعی، مشورت است و بدون تردید افرادی که اهل مشورت هستند از عقل و فکر بیشتری برخوردارند و آنان که اهل مشورت نیستند از این امتیاز بهره‌ای ندارند (محمدی، ۱۳۸۴). یک سازمان خلاق تا اندازه زیادی به خودکنترلی کارکنانش وابسته است. خودکنترلی خودش را در، خواست و تمایل برای ارائه ابتکار و خلاقیت به نمایش می‌گذارد.

مدیران می‌توانند مؤلفه های اصلی خلاقیت یعنی تخصص، مهارت‌های تفکر خلاق و انگیزش را تحت تأثیر قرار دهند. اما واقعیت آن است که تأثیرگذاری بر دو مؤلفه اول بسیار دشوارتر و وقت گیرتر از انگیزش است. انگیزش درونی را می‌توان حتی با تغییرات جزئی در محیط سازمان به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش داد. این بدان معنا نیست که مدیران باید بهبود تخصص و مهارت‌های تفکر خلاق را فراموش کنند. اما زمانی که اولویت بندی در اقدام مطرح می‌شود، آن ها باید بدانند که اقدامات مؤثر بر انگیزش درونی، نتایج فوری تری را موجب خواهند شد.

۲-۲-۱۱ ج) تکنیک های تقویت خلاقیت و نوآوری در سازمان:

خلاقیت و نوآوری امری است که لزوم آن دائماً در سازمان احساس می شود. ‌بنابرین‏، باید نهادینه شود و جزء کار و فرهنگ سازمان گردد. هرگاه مدیران سطوح عالی و سیاست گزاران سازمان، خود به خلاقیت و نوآوری به عنوان فعالیت های ضروری و حیاتی باور نداشته باشند، هیچ فعالیتی در این زمینه دوام نخواهد یافت. ایجاد هسته‌های پژوهشی و نوآوری در سازمان می‌تواند کار خلاقیت و نوآوری را تسهیل و تسریع کند؛ ایجاد باورهای مشترک برای نوآوری و اینکه به عنوان یک هنجار مشترک در سازمان به خلاقیت نگریسته شود نیاز به آموزش دارد. تافلر مهمترین فعالیت و راه رویارویی با تحولات عظیم و زندگی آینده را برای پذیرش تغییر، آموزش می‌داند. آموزش مؤثر و پرمایه به افراد کمک می‌کند تا آن ها بتوانند به رشد و توانایی کافی در شغل خود دست یابند و با کارایی بیشتری کار کنند. مدیران باید بدانند که یکی از هدف های مهم در آموزش در محیط پرتلاطم و متغیر کنونی، آموختن شیوه های خلاقیت و نوآوری است (زارعی، ۱۳۷۳). بدین منظور می توان از طریق آموزش، کارکنان را به تفکر عادت داد و در نتیجه، این تفکر به صورت یک فرهنگ سازمانی در لایه‌های مختلف سازمان رسوخ کرده و در اجرای استراتژی های سازمان تأثیر کلی و دائمی می‌گذارد.

برای اینکه خلاقیت و نوآوری در سازمان ایجاد و پرورش یابد بایستی فنون و تکنیک هایی رعایت گردد، لذا محققان مختلف فنونی را برای این منظور ذکر کرده‌اند که در ادامه به مهمترین آن ها اشاره می شود:

۱- طوفان مغزی: این تکنیک را نخستین بار دکتر الکس، اس، اسبورن مطرح کرد و چنان مورد استفاده و استقبال مردم و سازمان ها در غرب قرار گرفت که امروزه جزئی از زندگی آن ها شده است، طوفان فکری در واژه نامه بین‌المللی « وبستر » چنین تعریف شده است:

اجرای یک تکنیک گردهمایی که از طریق آن گروهی می کوشند راه حلی برای یک مسأله بخصوص با انباشتن تمام ایده هایی که در آنجا به وسیله اعضاء ارائه می‌گردد بیابند (آقایی فیشانی، ۱۳۷۷).

در این تکنیک مسأله‌ای به یک گروه کوچک ارائه شده و از آنان خواسته می‌شود فی‌البداهه و به سرعت به آن واکنش نشان داده و برای آن پاسخی بیابند. پاسخ‌ها بر روی تابلویی نوشته می‌شوند به طوری که همه اعضای جلسه می‌توانند آن ها را ببینند. این امر باعث می‌شود تا ذهن اعضا به فعالیت بیشتری پرداخته و جرقه‌ای از یک ذهن باعث روشنی ذهن دیگری شود. اولین دلیل اثربخشی تحرک مغزی افزایش قدرت خلاقیت در گروه است، افراد در حالت گروهی بیش از حالت انفرادی قدرت تصور خلاق بروز می‌دهند. رقابت نیز عامل دیگری است که در جلسات تحرک مغزی موجب افزایش اثربخشی می‌گردد. همچنین عدم وجود انتقاد و ارزیابی‌های سریع باعث می‌شود تا اعضای جلسه با فراغت خاطر به اظهارنظر بپردازند و محیطی مساعد برای خلاقیت ایجاد گردد. نکته دیگری که در مؤثر بودن تحرک مغزی قابل ذکر است فی‌البداهه بودن نظرات است.

۲- الگوبرداری از طبیعت: یکی از تکنیک های خلاقیت و نوآوری که در ابداعات فنی کاربرد گسترده و موفقی داشته تکنیک تقلید و الگوبرداری از طبیعت است. ابداعاتی که در زمینه علم ارتباطات و کنترل در دهه های اخیر شکل گرفته اند، برنامه ریزی های رایانه و موضوع هوش مصنوعی همه با الگوبرداری و تقلید از فعالیت های مغز آدمی انجام شده اند و روند فعالیت‌ها به گونه ای است که در آینده با ادامه این کار فنون و ابزارهای بدیع و جدیدی ساخته خواهند شد (آقایی فیشانی، ۱۳۷۷).

۳- تکنیک گروه اسمی: گروه اسمی نام تکنیکی است که تا حدودی در صنعت نیز رواج یافته است. فرایند تصمیم گیری در این تکنیک متشکل از پنج مرحله است:

الف- اعضاء گروه در یک میز جمع می‌شوند و موضوع تصمیم گیری به صورت کتبی به هریک از اعضاء داده می شود و آن ها چگونگی حل مسأله را می نویسند.

ب- هریک از اعضاء به نوبه خود یک عقیده را به گروه ارائه می‌دهد.

1. 1. ۱- Functional ↑

«المرأه اذا اصلحت البیت او حملت او ارضعت او فطم الرضیع حدثنا محمد بن الحسن بن احمد بن ابی الولید قال حدثنا محمد بن الحسن الصفار قال حدثنا محمد بن الحسین بن ابی الخطاب من الحکم بن مسکین قال حدثنی ابوخالد الکعبی عن ابی عبد الله عن رسول ا… |قال انما امراه رفعت من بیت زوجها شیئاً من موضع الی موضع نظرا ا… عزوجل الیها و من نظر ا… لم‌یعذ به فقالت ام سلمه رضی عنها ذهب الرجال بکل خیر فای بشی للنساء فقال| بلی اذا حملت المرئه کانت بمنزله الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فی سبیل ا… فاذا وضعت کان لها من الاجر مالاً تدری ما هو العظمه فاذا ارضعت کان لها بکل مضه کعدل عتق محرر من ولد اسماعیل فاذا فرغت من رضاعه ضرب ملک علی جنبها و قال استانف العمل فقد غفر لک»

رسول خدا |گفت:هر آن زنیکه در خانه شوهر چیزی را از جائی بر‌می‌دارد تا به جای دیگری نهد و قصد اصلاح داشته باشد خدا به او نظر می‌أفکند و هر کس را خدا به او نظر افکند او را عذاب نمی‌کند پس ام سلمه گفت: مردان همه خیرات را برده‌اند برای زنان مسکین دیگر چه هست؟ پیغمبر| فرمود: بلی هر گاه زن حمل بردارد بمنزله روزه‌دار شب زنده‌دار نمازگزارد و مجاهد فداکاری است که در راه خدا با مال و جان خود جهاد می‌کند همین که وضع حمل می‌کند برای او از اجر چیزی است که از بزرگی و عظمت درک آن را نمی‌کند پس همین که شیر دهد برای آن زن به هر مکیدن معادل آزاد شده‌ای از اولاد حضرت اسماعیل ثواب و پاداش خواهد داشت و همین که از شیر دادن آن کودک فارغ شده ملکی به پهلوی آن زن می‌زند که عمل را از سر شروع کن زیرا خدا تورا آمرزیده است. از این جهت برای انجام تکالیف خانوادگی و شرایط لازم آن تمام تکالیف دینی ‌از آن‌ها ساقط شده است با بیان دیگر انجام تکالیف خانوادگی جانشین عبادت برای زن می‌باشد اما در قوانین جزائی (که موضوع بحث رساله می‌باشد) و سایر احکام در اسلام ظاهراًً هیچ جزئی بین زن و مرد نگذاشته است و در قرآن کریم هر جا حکمی‌بیان شده است مرد و زن هر دو مورد خطاب قرار گرفته‌اند.^[۱۳۹]

از جمله این موارد موضوع شهادت می‌باشد:

• • 1. ادای شهادت زن ومرد

در آئین دادرسی اسلامی ‌تاثیر شهادت مرد و زن همیشه برابر نبوده و بین زن ومرد ازنظر ارزش شهادت در امور جزائی و مدنی تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد در موضوعاتی شهادت زن مثمر ثمر نمی‌باشد در مواردی نیز که در محکمه واقعه‌ایی را شهادت دو مرد عادل اثبات می‌کند برای اثبات آن به وسیله شهود زن، چهار نفر لازم است‌یعنی تاثیر شهادت زنان‌یک دوم تاثیر شهادت مردان است به طور کلی تفاوت ارزش شهادت زن ومرد در امور کیفری و مدنی به شرح زیر است:

در امور جزائی

به جز اثبات جرم زنا، در بقیه جرایمی‌که مجازات آن‌ ها حدود‌ یا قصاص است شهادت اختصاص به مردان دارد و شهادت زنان حتی همراه با مردان اعتبار ندارد مواردی همچون لواط، سحق و قیادت تنها به وسیله چهار مرد، و مواردی همچون سرقت، شرب خمر و امثال آن، تنها به وسیله دو مرد اثبات می‌شود. ‌در مورد اثبات زنا نیز اکثر فقهای عامه شهادت زن را مستقلاً برای اثبات زنا کافی نمی‌دانند و معتقدند که در این مورد فقط شهادت چهار مرد لازم است در نزد فقهای شیعه، اگر تعداد شهود مرد از چهار نفر کمتر باشد با شهادت سه مرد و‌یک زن مجازات رجم ثابت می‌شود (در زنای محصنه و غیر‌محصنه) و شهادت دو مرد و چهار زن فقط مجازات تازیانه ثابت می‌شود (در زنای غیر‌محصنه) اما شهادت زنان به تنهایی پذیرفته نیست^[۱۴۰]. دقت در آنچه که گذشت روشن می‌سازد که در جرایمی‌که مربوط به حق‌الناس نیست (به جز زنا) علی‌الاصول شهادت زنان پذیرفته نمی‌شود و شاید مبنای این فتوا بناء حدود بر تخفیف باشد و در برخی موارد شهادت زنان به ضمیمه شهادت مردان پذیرفته است^[۱۴۱].

امور مدنی

الف: مانند اموری که جنبه مالی داشته باشند همچون اثبات دین به حکم قرآن مجید شهادت دو مرد پذیرفته می‌شود و در صورتی که دو مرد موجود نباشد‌یک مرد و دو زن انتخاب می‌شود تا اگر‌یکی ازآنان دچار اشتباه شد آن دیگری او را‌یاری کند^[۱۴۲]. ‌در مورد وصیت نیز شهادت زنان به انضمام شهادت مردان پذیرفته می‌شود، نه بدون آن، مگر به طور ناقص و در فرض ضرورت، مثل آنچه در روایت صیرفی‌یا ابن سنان آمده که، شهادت‌یک زن،‌یک چهارم میراث را و دو زن، نصف میراث را ثابت می‌کند و اما در سایر موارد دلیلی بر پذیرفتن شهادت زنان، نه به تنهایی و نه با ضمیمه نداریم؛ زیرا آنچه در باب شهادت در آیات قرآن کریم آمده، غیر‌ از آیه ۲۸۲ سوره بقره که اسمی ‌از شهادت زنان نیز آورده، بقیه درباره‌ شهادت مردان می‌باشد و جز در برخی موارد که با دلالت نص روایت، شهادت زنان پذیرفته می‌شود؛ در بقیه موارد دلیلی بر صحت شهادت آن‌ ها نیست.^[۱۴۳] در پاره‌ای از موارد شهادت زنان به هیچ روی پذیرفته نیست.

در رویت هلال:‌یکی از ادله اثبات هلال ماه‌های رمضان و شوال، شهادت دو مرد عادل می‌باشد و شهادت زنان به تنهایی و همراه با مردان فاقد اعتبار است.

ب:در حقوق خانواده: اموری همچون طلاق و دعوای وکالت، به وسیله دو شاهد مرد اثبات می‌گردد.^[۱۴۴]

و در مواردی شهادت زنان به طور مطلق پذیرفته می‌شود که عبارتند از:ولادت، نفاس، بکارت، عادت ماهانه، و مواردی که اطلاع‌یافتن بر آن برای مردان نا ممکن‌یا متأسر است، مثل عیوب باطنی درباره‌ نکاح که ظاهراًً شهادت زنان بدون ضمیمه پذیرفته نمی‌شود.^[۱۴۵]

نتیجه کلی: شهادت زنان در تمام موارد زیر قابل قبول است:

۱ـ جنایتی که دیه داشته باشد

۲ـ زنا برای رجم و جلد

۳ـ مواردی که اطلاع‌یافتن مردان بر آن دشوار‌یا ناممکن استولادت، نفاس، بکارت، حیض.

۴ـ نکاح و ازدواج.

۵ـ دین.

۶ ـ وصیت.

روستائیان مکزیک بیش از پیش به مصرف نان سفید به جای نان سنتی خودشان که هم ارزانتر است و هم پروتئین بیشتری دارد، روی آورده اند. در جامائیکا مردم عادت داشتند به عنوان صبحانه ماهی و موز که هر دو ارزان و بسیار مقوی هستند، مصرف کنند. اما در نتیجه تبلیغات این عادت از بین رفته و این فکر در مغز مردم رسوخ کرده که برای صبحانه بهتر است سه رآل^[۱۵۳] مصرف کنند. اکنون مردم از محصولات کلوگ^[۱۵۴] استفاده می‌کنند، در حالی که موز در بازار به خاطر نبودن خریدار و مشتری فاسد شده و از بین می رود. ورود شرکت‌های دانون سا^[۱۵۵] و شامبورسی^[۱۵۶]، شرکت‌های تابعه گروه شرکت‌های ب.اس.ان ژروه دانون^[۱۵۷] و گروه نستله، در سال ۱۹۷۳ به مکزیک و برنامه های تبلیغاتی مهم آن ها تقاضای کلی برای ماست را تا میزان ۳۵۰ درصد افزایش داده است.

گاهی ایجاد بازارهای جدید به خاطر یافتن بازارهایی است برای فروش فرآورده های واسطه ای برخی شرکت های چندملیتی به عنوان مثال شرکت رالستون پورینا^[۱۵۸]، این شرکت عامل گسترش صنعت پرورش مرغ در کلمبیاست، نه از آن رو که مرغ و جوجه را به ماده کلیدی رژیم غذایی مردم این کشور مبدل سازد، بلکه به خاطر آنکه برای محصول اصلی کارخانه، یعنی کنسانتره های غذایی برای حیوانات، بازار ایجاد کند. به پیروی از همین سیاست تسهیلات و امکانات خاصی در اختیار مرغداران گذارده شد. در نتیجه بین سال‌های ۱۹۷۱ تا ۱۹۶۷ تولید مرغ در کلمبیا دو برابر گردید، یعنی از ۱۱ میلیون به ۲۲ میلیون رسید.

کودکان به دلیل آنکه به عنوان خریداران بالقوه به راحتی تاثیر پذیرند، هدف مطلوبی برای شرکت های چندملیتی محسوب می‌شوند. برای مثال، برخی مؤسسات تولید کننده نوشابه های غیر الکلی در آمریکای لاتین و مرکزی در مقابل فروش مستقیم محصولات خود در مدارس به هنگام برگزاری جشن ها، نوشابه و یخچال را به طور رایگان در اختیار این مدارس قرار می‌دهند. شرکت های دیگر نظیر جنرال فودز در مکزیک با گذاردن مجسمه هایی کوچک نظیر شخصیت های کارتونی والت دیسنی در بسته بندیها، در واقع برای محصولات خود بازاریابی می‌کنند^[۱۵۹].

بسیاری از کالاها (کوکا یا پپسی) نماد تعلق به دنیای مدرن تلقی می‌شوند، و این همان چیزی است که تبلیغ کنندگان بر آن بسیار تأکید می ورزند. ه.والتر^[۱۶۰] در مقاله نشریه بسیار معتبر تجارت جهانی کلمبیا^[۱۶۱] که به بررسی سیاست‌های بازاریابی در کشورهای در حال توسعه اختصاص یافته بود، این پرسش را مطرح می‌کند که آیا «مردم به اندکی تجمل نظیر نوشیدن نوشابه های غیر الکلی یا کشیدن سیگارهای معطر نیاز ندارند؟»

بحث ها و توضیحات مسئول بودجه های تبلیغاتی پپسی کولا و کوکاکولا در برزیل به خوبی بیانگر تاثیر اجتماعی شرکت های چندملیتی در ایجاد الگوهای مصرفی است. والتر می‌گوید: «در این کشور هیچ راهی برای هدایت و کانالیزه کردن طغیان جوانان وجود ندارد، نسل کنونی از هیچ آموزش سیاسی یا اجتماعی بهره مند نیست. ما یک مکانیزم اعتراضی به وجود آورده ایم که در مصرف کانالیزه می شود. پپسی، تصویری جدید و جوان است، آن ها نیز خوشحال اند چون جوان هستند و چون جوان هستند، پپسی می نوشند»^[۱۶۲].

‌بنابرین‏ ورود شرکت های چندملیتی دقیقاً با واژگونی الگوهای مصرف که برخی از آن ها طی چندین قرن بدون تغییر باقی مانده اند همزمان است. اما ایجاد الگوهای مصرف جدید می‌تواند نتیجه مکانیزم های کمتر تعمدی دیگر نیز باشد. فرآورده های شرکت های چندملیتی هم به خاطر کیفیات طبیعی (لوکس و نو بودن) و هم به خاطر نمادهای اجتماعی وابسته به آن ها به سهولت از سوی برگزیدگان داخلی که شدیداًً مجذوب اسلوب زندگی غربی و محصولات غربی هستند پذیرفته می شود. پیامد اثرات نمایشی قوی این جریان، گسترش نیازها و اشیا در کل جامعه است. در اینجا باید از تاثیرتقلیدی سخن گفت. شرکت های چندملیتی کالاهایی راعرضه می‌کنند که برگزیدگان داخلی سریعاً آن ها را می‌پذیرند و سپس درمدت زمان کوتاه پس از عرضه این کالاها، سایرین نیز به تقلید از برگزیدگان، مصرف کنندگان این کالاها خواهند شد^[۱۶۳].

طرح کلی در این جریان چنین است : شرکت های چندملیتی محصولات جدید را در کشورهای درحال توسعه عرضه کرده و نیازهای مصرفی آنان را به جانب این کالاها هدایت می‌کنند.

روش های نفوذ متنوع و گوناگون است (عمدی با بهره گرفتن از تبلیغات، نسبتاً غیر عمدی از طریق نمایش)، اما همگی در جهت هدایت الگوهای مصرف به سوی کالاها و خدمات تولیدی شرکت های چندملیتی مشارکت دارند. ایجاد عرضه خود موجد تقاضاست. درست است که این محصولات بدون در نظر گرفتن نیازهای اساسی مردم به بازار عرضه می‌شوند و این چیزی نیست که شرکت‌های چندملیتی نسبت به آن بی اطلاع باشند، بلکه بالعکس «این روش عادی و متداول انجام دادن امور از سوی آن ها‌ است» این سیاست و عواقب ناشی از آن، نمایش جدیدی از تضاد و برخورد دو نوع منطق است، زیرا برای یک شرکت چندملیتی انتخاب یک برنامه تبلیغاتی قبلاً آزموده شده به زبانی دیگر به مراتب راحت تر است تا عرضه و یا تولید فرآورده هایی نو متناسب با نیازهای خاص محلی^[۱۶۴].

‌بنابرین‏ می توان چنین نتیجه گیری کرد که شرکت های چندملیتی با معرفی عادات مصرفی غربی در کشورهای درحال توسعه در ایجاد فرایند جهانی برونگرایی فرهنگی دخالت مؤثر دارند. زیرا آداب تغذیه بازتاب روشی است که ملت ها طرز فکر و رفتار خود را به وجود می آورند، آن ها را هدایت می‌کنند، سنت هایشان را تلفیق واحیاء می‌سازند و رسوم خود را با رسوم انتقال یافته از سوی دیگر فرهنگ ها در هم می آمیزند.

از این دیدگاه بسط و ازدیاد موفقیت جهانی غذاهای آماده ای نظیر مک دونالد را نه به واسطه فروش (زیاد) این محصولات، بلکه بیشتر به خاطر شیوه زندگی و نمادهای وابسته به آن باید توجیه کرد^[۱۶۵].

نکته دیگر این است که سوای اهمیت اجتماعی فرهنگی تاثیر شرکت‌های چندملیتی در ایجاد الگوهای مصرف، نفوذ آن ها باعث بروز انحرافاتی در سایر حوزه ها نیز می‌گردد. تغییر گرایش مصرف کشورهای جهان سوم به جانب کشت برخی محصولات کشاورزی که عمدتاًً ناشی از استفاده از سموم دفع آفات است (که شرکت های چندملیتی در تولید آن ها نقش عمده دارند) وابستگی اقتصادی و تکنولوژیکی این کشورها را افزون تر می‌کند. اما عمده ترین فرایند این جریان تخصیص نادرست منابع کمیاب است. با تغییر محصولات کشاورزی، بهای آن ها همگام با کاهش ارزش غذایی در نتیجه افزودن چربی ها و مواد شیمیایی، افزایش می‌یابد. از سوی دیگر تأکید برتولید و مصرف فرآورده های حیوانی، موجب اتلاف عمده منابع گیاه است^[۱۶۶].

‌بنابرین‏ تردیدی نیست که شرکت های چندملیتی قدرت هدایت خواست ها و نیازهای مردم را به سوی محصولات و یا خدمات خود دارند. اگر الگوهای مصرف بازتاب ذهنیت ها و تا حد بسیارزیادی آمال مردم باشند، ایجاد الگوهای مصرف شکلی خاص از برونگرایی اجتماعی فرهنگی ملل جهان سوم و جدا ساختن آن ها از ریشه ها یا حافظه هایشان است. از این دید شرکت های چندملیتی را می توان به عنوان عاملان فعال دگرگونی اجتماعی تلقی کرد. که فرهنگ زدایی افراد را به دنبال دارد و کمترین اعتنا و توجهی به ضرورت های دگرگونی مستقل و ملی کشورهای فقیر ندارد.

بخش دوم: عملکرد کشورها در برابر نفوذ شرکت های چندملیتی

دست نامر ئی: دست نامرئی یا دیدگاه کلاسیک مسئولیت اجتماعی صنفی ، همان طور که اشاره شد، از سوی میلتون فریدمن^[۲۸] ، اقتصاددان مکتب شیکاگو حمایت شده است . ریشه این نظریه به آدام اسمیت اقتصاددان قرن هجدهم بر می‌گردد . دیدگاه دست نامرئی می‌گوید که کل مسئولیت اجتماعی صنفی می‌تواند به عنوان سود بردن و اطاعت از قوانین خلاصه شود . بر اساس این نظریه، هر صنفی باید تلاش کند تا در چارچوب قوانین بر سود خود بیافزاید . ‌به این طریق مسئولیت صنفی، با دست نامرئی نیروی بازار آزاد هدایت می شود که در نهایت منابع به طور کارامد برای رفاه حال جامعه تخصیص می‌یابند. در غیر این صورت، مدیران کسب و کارها ‌به این حق دست می‌یابند که منابع را تخصیص دهند و از طریق آن ، قدرت بالایی کسب می‌کنند، در حالی که مسئولیت کمی را در برابر جامعه برای اعمال تصمیمات شان بر عهده دارند. علاوه بر این، فریدمن بحث می‌کند که فعالیت های خیرخواهانه به وسیله شرکت ها مسئولیت اجتماعی نیستند، زیرا با چنین کمک هایی شرکت ها، سهام‌داران را از اینکه چگونه منابع مالی شان را برای سود بیشتر تخصیص دهند، باز می دارند. (بارتول و مارتین، ۱۹۹۴: ۱۰۳)

دست حکومت : بر اساس دیدگاه مسئولیت اجتماعی از طریق دست حکومت، نقش شرکت ها در محدوده قوانین و مقررات موجود، ‌سودآوری است . اما، دیدگاه دست حکومت بحث می‌کند که منافع جامعه از طریق دست های تنظیم کننده قوانین و فرایندهای سیاسی که فعالیت های شرکت ها را هدایت می‌کنند، تأمین می شود. لذا بر تأثیرات و اقدامات نامطلوب کسب و کارها از طریق تصویب قوانین و مقررات و در صورت لزوم افزایش اختیارات سازمان های تنظیم کننده غلبه می شود .نه دیدگاه دست نامرئی و نه نگرش دست حکومت تمایل ندارند که به رهبران شرکت ها در زمینه مسائل اجتماعی جایِ تفسیر و تعبیر بدهند.

دست مدیریت : دیدگاه دست مدیریت می‌گوید که از اصناف و مدیرانشان انتظار می رود به طریقی عمل کنند که رفاه جامعه را بهبود دهند و همچنین بر منافع اقتصادی بیافزایند . از این منظر ، سه بحث عمده در حمایت از مسئولیت اجتماعی به وجود آمده است . بحث ضد آزادی عمل^[۲۹] می‌گوید؛ از آنجایی که کسب و کارها از جامعه سود می‌برند، آن ها باید قسمتی از هزینه های بهبود آن را با کمک در حل مسائل اجتماعی، تقبل نمایند . بحث ظرفیت^[۳۰] بیان می‌کند که بخش خصوصی به سبب منابع انسانی و ظرفیت اقتصادی قابل ملاحظه اش باید به منظورجبران کاهش هزینه های رفاهی از سوی حکومت، با اجرای برنامه های اجتماعی، خلاء آن را پر کند . بحث روشن کردن نفع شخصی^[۳۱] اعلام می‌دارد که کسب و کارها در صورت شادی و رضایت جامعه وجود دارند، لذا برای مشروعیت و ادامه حیاتشان باید انتظارت جامعه را در رابطه با مسئولیت اجتماعی برآورده سازند . در غیر این حالت ، احتمالاً در نهایت از نظر مالی متضرر خواهند شد و از کسب و کار خارج می‌شوند .این بحث به قانون آهنین مسئولیت^[۳۲] که می‌گوید در بلندمدت آنهایی که به طریقی جامعه مسئول می شناسد، اگر قدرت اعمال نکنند، آن را از دست می‌دهند. (فردریک، دیویس و پست، ۱۹۹۲).

به طور کلی انتظارات جامعه با توجه به مسئولیت های اجتماعی کسب و کارها رو به فزونی است به عنوان مثال، اکثر مردم آمریکا احساس می‌کنند که کسب و کارها ، آن طور که جامعه انتظار دارد در حوزه های بیکاری، تعلیم و تربیت، کمک به معلولان، کارکنان خود سازمان و فقر، مسئولیت اجتماعی خود را انجام نمی دهند. (بارتو و مارتین، ۱۹۹۴: ۱۰۴).

دیدگاه دست مدیریت با دیدگاه اقتصادی- اجتماعی انطباق دارد . این دیدگاه می‌گوید که هر سازمانی باید به رفاه اجتماعی به معنای گسترده آن توجه داشته باشد، نه اینکه صرفاً به سود خودش بیاندیشد . این مدل از جانب پل ساموئلسون^[۳۳] یکی دیگر از اقتصاددانان» ذی نفعان« وسیع ممتاز، حمایت می شود. او می‌گوید؛ یک شرکت بزرگ در این روزها نه تنها ممکن است در مسئولیت اجتماعی سهیم شود، بلکه بهتر است در این جهت نهایت سعی خود را بکند . در میان استدلال هایی که به هواداری از مسئولیت اجتماعی می شود، این موارد به چشم می‌خورد: سود بلندمدت، سیمای اجتماعی بهتر و محیط بهتر، نیاز کمتر به نظارت از سوی دولت . کسب و کارها منابع را در اختیار دارند، لذا باید به تعهد اخلاقی خود عمل کنند.امروزه تردیدی وجود ندارد که جامعه به طور کلی از سازمان ها انتظار دارد که با مسئولیت اجتماعی واقعی عمل کنند. در واقع ، تقاضاهای جامعه پیچیده و جو اقتصادی تماماً در این جهت است که از سازمان ها انتظار می رود؛ مسئولیت اجتماعی را به معنای گسترده ای در ارزش ها و فعالیت های روزانه شان منظور دارند. (نیواسترام و دیویس، ۲۰۰۲: ۸۳).

ظهور معاونت حفظ محیط زیست در بعضی از سازمان ها یکی از شواهد این واقعیت است. کیت دیویس نظریه پرداز معروف مدیریت، این امر را به بهترین وجه خلاصه می‌کند: جامعه از کسب و کارها و همچنین از همه نهادهای عمده می‌خواهد که مسئولیت های اجتماعی مهمی را عهده دار شوند . مسئولیت اجتماعی، نشان بارز یک سازمان کمال یافته جهانی است . کسب و کاری که در این خصوص تردید کند یا تصمیم بگیرد که وارد عرصه مسئولیت اجتماعی نشود، ممکن است خود را در وضعیتی ببیند که رفته رفته مورد خشم مشتریان در جامعه واقع شود.(دیویس و فردریک،۱۹۸۴) اگر بدانیم که مدیریت در برابر چه کسانی مسئولیت دارد، مسائل اصلی در مسئولیت اجتماعی بهتر درک می‌شوند . دانشمندان کلاسیک همان طور که ذکر شد ، معتقدند که مدیریت در برابر مالکان و سهام‌داران مسئولیت دارد. نواندیشان می‌گویند مدیران در برابر گروهی که از تصمیمات و اقدامات سازمان تأثیر می‌پذیرند، مسئولیت دارند ؛ یعنی ذی نفعان. جدول زیر مدل چهار مرحله ای مسئولیت اجتماعی یک سازمان پیشرفته را نشان می‌دهد.

جدول(۲- ۴) مدل چهار مرحله ای مسئولیت اجتماعی

مرحله۴

مرحله ۳

مرحله ۲

مرحله ۱

جامعه به طور کلی

موکلان در محیط

کارکنان

مالکان و مدیریت

مأخذ: (رابینسون و کاتلر، ۲۰۰۲: ۱۲۲(

به منظور اینکه نوع مسئولیت اجتماعی در برابر ذی نفعان مشخص شود، باید ذی نفعان یک سازمان شناخته شوند مدیران سازمان های موفق، نوعاً انواع مختلف ذی نفعان را دارند : سهام‌داران یا مالکان سازمان، عرضه کنندگان، وام دهندگان، سازمان های دولتی، کارکنان، مصرف کنندگان، جوامع محلی و همچنین جامعه به طور کلی.جدول زیر فهرستی از ذی نفعان را به همراه مثال هایی از چگونگی تعهد یک مدیر در قبال هر یک از آن ها متضمن است.

جدول(۲ – ۵) ذی نفعان یک سازمان پیشرفته و تعهد اجتماعی آن ها

ذی نفعان

تعهد اجتماعی

سهامدران/ مالکان سازمان

عرضه کنندگان مواد

بانک ها و سایر وام دهندگان

سازمان های دولتی

کارکنان

مصرف کنندگان

رقبا

جوامع محلی و جامعه ب هطور کلی

افزایش ارزش سازمانی

رفتار عادلانه و مناسب با آن ها

پرداخت بدهی ها

اطاعت از قوانین

تأمین محیط کاری سالم

ارائه محصولات سالم

رقابت سالم و خودداری از محدود کردن داد و ستد

اجتناب از اقداماتی که به محیط آسیب وارد می‌سازد

مأخذ(سرتو، ۲۰۰۰: ۵۵).