در پایان هر دوره آموزشی، لازم است ارزشیابی جامعی از میزان آموخته‌های شاگردان به عمل آید. این نوع ارزشیابی را ارزشیابی پایانی یا ارزشیابی تراکمی^[۵۳] می‌گویند که ممکن است در پایان یک‌ترم یا یک سال تحصیلی انجام پذیرد. هدف از ارزشیابی پایانی معمولاً تعیین مقدار آموخته‌های شاگردان در طول یک دوره آموزشی به منظور نمره دادن و صدور گواهینامه ‌یا قضاوت درباره اثربخشی کار معلم و برنامه درسی یا مقایسه برنامه های مختلف با یکدیگر است. ارزشیابی پایانی برخلاف ارزشیابی تکوینی که تحقق هدف‌های جزئی مطالب آموزشی را ارزیابی می‌کند، معمولاً ناظر به ارزشیابی هدف‌های نهایی آموزشی است؛ ‌بنابرین‏، از نتایج آن برای اصلاح روش تدریس معلم یا رفع اشکالات یادگیری شاگردان چندان استفاده‌ای نمی‌توان کرد؛ زیرا این نوع ارزشیابی پس از پایان یافتن جریان آموزشی یا دوره‌ آموزشی صورت می‌گیرد، ولی ‌با این همه از نتایج حاصل از آن می‌توان به عنوان تجربه‌ای برای طراحی و اجرای فعالیت‌های آموزشی بعدی استفاده کرد (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۴۳).

کوهستانی (۱۳۸۰) موارد استفاده از ارزشیابی تراکمی را ‌به این صورت بیان می‌کند:

۱٫ تمام آموخته‌های دانش‌آموزان در طول یک دوره آموزشی تعیین می‌شوند؛

۲٫ این نوع ارزشیابی معمولاً در آخر دوره آموزشی به عمل می‌آید اما در طول دوره هم می‌توان انجام داد؛

۳٫ آزمون‌های ارزشیابی تراکمی بسیار جامع و مفصل هستند و نمونه کاملی از محتوای درس و هدف‌های آموزشی را در برمی‌گیرند؛

۴٫ آزمون‌های مورداستفاده در ارزشیابی تراکمی غالباً آزمون‌های هنجاری یا وابسته به ملاک نسبی هستند؛

۵٫ اگر هدف تعیین مقدار کلی یادگیری یا میزان تسلط یابی یادگیرندگان بر تمامی هدف‌های آموزشی دوره باشد در ارزشیابی تراکمی باید از آزمون‌های ملاکی استفاده شود.

۶٫ ازآن‌جهت ‌به این نوع ارزشیابی تراکمی می‌گویند که به وسیله آن می‌توان یادگیری‌های متراکم دانش‌آموزان را در طول یک دوره آموزشی اندازه‌گیری کرد (کوهستانی و همکاران،۱۳۸۰: ۱۲۳).

هدف ارزشیابی تراکمی هم نمره دادن و اتخاذ تصمیم‌های مختلف (ارتقای دانش‌آموزان به کلاس‌های بالاتر، دادن امتیازهای تحصیلی، اعزام به دوره های عالی‌تر تحصیلی، اعطای بورس تحصیلی و…) و هم تعیین اثربخشی طرح آموزشی و هدف‌های معلم و میزان توفیق او در پیاده کردن مراحل مختلف طرح آموزشی است؛ ‌بنابرین‏، آزمون‌های مورداستفاده در ارزشیابی تراکمی هم آزمون‌های هنجاری یا وابسته به ملاک نسبی هستند و هم آزمون‌های ملاکی یا وابسته به ملاک مطلق (سیف،۱۳۸۹: ۱۰۰).

اگر ارزشیابی‌های تراکمی و تکوینی را باهم مقایسه کنیم، خواهیم دید که مخاطبان و موارد استفاده‌ این دو نوع ارزشیابی باهم فرق دارند. در ارزشیابی تکوینی، مخاطبان با استفاده‌ کنندگان از نتایج ارزشیابی طراحان و تولیدکنندگان برنامه هستند، در حالی که مصرف‌کنندگان نتایج ارزشیابی تراکمی کسانی هستند که برنامه را مورداستفاده قرار خواهند داد یا فعلاً از آن استفاده می‌کنند. علاوه بر این، ارزشیابی تکوینی به تصمیمات مربوط به توسعه و تولید برنامه کمک می‌کند، اما ارزشیابی تراکمی تصمیمات مربوط به ادامه، قطع، یا گسترش برنامه را یاری می‌دهد (سیف،۱۳۸۹: ۱۰۰).

۲-۱۳-۲) دسته‌بندی ارزشیابی آموزشی با توجه به ملاک مورداستفاده

ارزشیابی‌های آموزشی را ازلحاظ ملاک مورداستفاده به دودسته تقسیم می‌کنند. یک دسته آن‌ ها به ارزشیابی‌های وابسته به ملاک شهرت دارند و دسته دیگر ارزشیابی‌های وابسته به هنجار نامیده می‌شوند (سیف،۱۳۹۰: ۵۱۵).

۱-۲-۱۳-۲) ارزشیابی وابسته به ملاک^[۵۴]

در این نوع ارزشیابی که بیشتر ویژه پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان است نوعی ملاک مطلق که همان هدف‌های آموزشی از پیش تعیین‌شده هستند مورداستفاده قرار می‌گیرد. این ملاک را معلم تعیین می‌کند. با بهره گرفتن از آزمون‌های وابسته به ملاک پیشرفت تحصیلی، معلوم می‌شود که پیشرفت یادگیرنده تا چه اندازه به عملکرد مطلوب در نقطه معینی از این پیوستار شبیه است (فتوحی و همکاران،۱۳۸۹: ۳۹).

منظور از ارزشیابی وابسته به ملاک یا ارزشیابی ملاکی^[۵۵] نوعی ارزشیابی است که در آن ملاک (معیار) ارزشیابی از پیش تعیین می‌شود و عملکرد یادگیرنده با توجه به آن مورد قضاوت یا داوری قرار می‌گیرد. ملاک موردنظر در این‌گونه ارزشیابی‌ها نوعی ملاک مطلق یا همان هدف‌های آموزشی از پیش تعیین‌شده است (سیف،۱۳۹۰: ۶۱۶).

در ارزشیابی معیاری، آزمون‌ها بر اساس ملاک و معیار مطلق تهیه می‌شوند. در استفاده از معیار مطلق، پیشرفت شاگرد با توجه به آنچه آموزش داده‌شده است، ارزشیابی می‌شود؛ به سخن دیگر اگر عملکرد فرد را در یک آزمون در مقایسه با نوعی معیار از پیش تعیین‌شده تفسیر کنیم، به آن ارزشیابی معیاری یا ملاکی می‌گویند. گذراندن موفقیت‌آمیز آزمون‌هایی که متکی بر معیار مطلق هستند مستلزم یادگیری هدف‌های آموزشی در سطحی است که معلم تعیین می‌کند. این نوع ارزشیابی مشخص می‌کند که آیا شاگردان هدف‌های تعیین‌شده را به میزان دلخواه آموخته‌اند یا نه (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۴۴).

۲-۲-۱۳-۲) ارزشیابی وابسته به هنجار^[۵۶]

ملاک در این ارزشیابی نسبی است نه مطلق. در این ارزشیابی عملکرد فراگیر با فراگیران دیگر مقایسه می‌شود. مثلاً گفته می‌شود فراگیر با داشتن نمره ۱۶ از ۹۰ درصد نمرات فراگیران بالاتر است. پیشرفت دانش‌آموزان برحسب رتبه‌ی درصدی یا نوعی هنجار سنی یا کلاسی در مقایسه با گروه هنجار تعیین می‌شود (فتوحی و همکاران،۱۳۸۹: ۴۰).

در ارزشیابی وابسته به هنجار یا ارزشیابی هنجاری، به‌جای یک ملاک یا معیار مطلق، نوعی ملاک نسبی‌مورداستفاده قرار می‌گیرد. در این نوع ارزشیابی، وقتی‌که می‌خواهیم پیشرفت تحصیلی گروهی دانش‌آموز مثلاً دانش‌آموزان یک کلاس را ارزشیابی کنیم، عملکرد آنان را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم. علت استفاده از اصطلاح هنجار^[۵۷] در ارزشیابی هنجاری این است که در آن ملاک داوری نوعی هنجار گروهی است. در نتیجه، در این نوع ارزشیابی می‌توان تعیین کرد که پیشرفت یک دانش‌آموز نسبت به متوسط دانش‌آموزان کلاس (هنجار گروهی) چه وضعی دارد، اما نمی‌توان مشخص کرد که پیشرفت آن دانش‌آموز نسبت به هدف‌های آموزشی یا آنچه آموزش داده‌شده چگونه است. (سیف،۱۳۹۰: ۶۱۶).