۴- سرمایه اجتماعی از دیدگاه آپهوف

آپهوف برای مفهومی کردن و ساختن یک چهارچوب مفهومی از سرمایه اجتماعی آن را به دو طبقه مرتبط به هم از پدیده‌ها تقسیم می‌کند: ساختاری و شناختی(Uphoff, 2002). آپهوف سرمایه اجتماعی در شکل ساختاریش را با شکل‌های گوناگون سازمان اجتماعی پیوند می‌زند، مواردی مانند نقش‌ها، قواعد، روش‌های قبلی یا رسوم و رویه‌ها و به همراه دامنه وسیعی از شبکه هایی که به همکاری یا تعاون و خصوصاًً کنش جمعی دو طرفه سودمند کمک می‌کنند. ایده های ناشی از طبقه‌بندی شناحتی زمینه را برای مردم جهت کنش دو طرفه سودمند فراهم می‌کند. هنجارها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، و باورهایی که سازنده سرمایه ‌اجتماعی شناختی می‌باشند مواردی هستند که رفتار مبتنی بر همکاری و تعاون را منطقی و قابل احترام می‌کنند.

آپهوف منابع و ظهور سرمایه ‌اجتماعی ساختاری را در نقش‌ها، قواعد، شبکه ها، دیگر روابط بین شخصی، شیوه ها و رسوم و برای سرمایه اجتماعی شناختی در هنجارها، ارزش‌ها، نگرش‌ها و باورها می‌داند و قلمرو سرمایه اجتماعی ساختاری را در سازمان های اجتماعی و سرمایه اجتماعی شناختی را در فرهنگ مدنی عنوان می‌کند. همچنین عنوان می‌کند که عوامل پویا در سرمایه اجتماعی ساختاری روابط افقی و عمودی و در سرمایه اجتماعی شناختی اعتماد، انسجام، تعاون و خیرخواهی است (Uphoff, 2002).

۵- سرمایه اجتماعی از دیدگاه فرانسیس فوکویاما

فرانسیس فوکویاما نظریه پرداز دیگر این حوزه در تعریف این مفهوم بیشتر بر هنجارها و ارزش‌های غیررسمی تکیه کرده و آن را اینگونه تعریف می‌کند: سرمایه اجتماعی را به سادگی می توان به عنوان وجود مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش‌های غیر رسمی تعریف کرد که اعضای گروهی که همکاری وتعاون میانشان مجاز است در آن سهیم هستند .این هنجارها در سیستم اجتماعی موجب ارتقای سطح همکاری اعضای جامعه و کاهش سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می‌گردد .

هنجارهایی که تولید سرمایه می‌کنند اساساً باید شامل سجایایی از قبیل صداقت، ادای تعهدات و مفاهیمی نظیرجامعه مدنی و ارتباطات دو جانبه باشند(فوکویاما،۱۰:۱۳۷۹). بر اساس این تعریف، نهادهای اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیک با سرمایه اجتماعی می‌گردند. ‌به این ترتیب در دیدگاه این جامعه شناس آمریکایی، سرمایه اجتماعی موجب می شود تا همکاری و تعامل میان اعضای ‌گروه‌های اجتماعی به سهولت انجام گیرد(Fukuyama,2009).

۲-۲-۵- کاربرد سرمایه ‌اجتماعی برای جامعه

مطابق نظریات مطرح شده، سرمایه اجتماعی عنصری مطلوب برای انجام همکاری‌های درون گروهی است و هر چه میزان آن بالاتر باشد، دستیابی گروه به اهداف خود با هزینه کمتری انجام می‌گیرد .اگر در گروهی به سبب نبود ویژگی هایی مانند اعتماد و مشارکت، سرمایه اجتماعی به اندازه کافی فراهم نباشد، هزینه های همکاری افزایش خواهد یافت و تحقق عملکرد بستگی به برقراری نظامهای نظارتی و کنترل پر هزینه خواهد داشت. در مقابل، وجود سرمایه اجتماعی به میزان کافی و مناسب سبب برقراری انسجام و اعتماد متقابل شده و هزینه های تعاملات و همکاری های گروهی کاهش یافته و در نتیجه عملکرد گروه بهبود می‌یابد؛ پس هر چه سرمایه اجتماعی در گروه بیشتر، هزینه همکاری و تعامل کمتر و در نتیجه عملکرد و دستیابی به اهداف بیشتر و هر چه سرمایه اجتماعی در گروه کمتر، هزینه همکاری و تعامل بیشتر و دستیابی به اهداف کمتر. تفاوت سرمایه اجتماعی با دیگر سرمایه ها مانند سرمایه مادی و سرمایه فیزیکی این است که این شکل از سرمایه حاصل روابط و تعاملات اجتماعی مبتنی بر اعتماد و مشارکت اعضای ‌گروه‌های اجتماعی است و به شکل عینی و فیزیکی وجود ندارد. تفاوت دیگر از نظرکلمن این است که؛ سرمایه اجتماعی هر چه بیشتر مصرف شود، افزایش خواهد یافت و در صورت عدم مصرف رو به کاهش و نابودی خواهد گذارد(آریان پور،۱۳۸۷).

آیا سازمان‌های غیردولتی مولد سرمایه اجتماعی هستند؟

فرضیه اصلی ادبیات توسعه اجتماعی آن است که سازمان‌های غیردولتی^[۴] به مثابه حاملان اصلی سرمایه اجتماعی، بالقوه می‌توانند ظرفیت چشمگیری برای ارتقاء سطح توسعه اجتماعی از خود بروز دهند(ایمانی جاجرمی،۴۸:۱۳۸۱).

تنوع فعالیت های سازمان های غیردولتی بسیار زیاد است. آن ها در اموری مانند فعالیت های امدادی، رفاهی، مذهبی و خیریه، خدماتی، مبارزه با خشونت، دفاع از حقوق بشر، توسعه، علم ‌و تکنولوژی، هنر، حرفه ها، مطبوعات، زنان، جوانان، پناهندگان و مهاجران،سالخوردگان و محرومین در جنبش و تلاش هستند. در کنار این برداشت می توان هیأتهای محلی^[۵] را نیز در زمره سازمان‌های غیردولتی تلقی کرد.

اوفه و فوش دو معیار وضعیت عضویت و نحوه تعیین اهداف را به عنوان ملاک‌های اصلی تمییز سازمان ها از نظر تولید سرمایه اجتماعی طرح کرده‌اند .پس اگر ‌تشکل‌های غیردولتی، سازمان‌هایی باشند که عضویت

در آن ها داوطلبانه و اختیاری باشد، این ویژگی آن ها را از نهادها و گروه هایی که عضویت در آن ها اکتسابی و بر اساس خون و نسب صورت می‌گیرد، مجزا می‌کند. البته ملاک عضویت به تنهایی برای آنکه یک تشکل غیردولتی مولد سرمایه اجتماعی باشد کافی نیست، زیرا سازمان هایی هستند مانند ادارات دولتی و شرکت ها که فرد بنا به اختیار و میل خود عضوی از آن ها تلقی می‌گردد. این گونه سازمان‌ها ویژگی هایی مانند روابط سلسله مراتبی، اهداف مشخص و رسمی و پرداخت دستمزد معین و معمولاً منظم به اعضاء دارند. این ویژگی‌ها سبب می شود که کنشها و تعاملات صورت گرفته در این سازمان‌ها شکلی رسمی و تا اندازه ای اجباری به خود بگیرد. همچنین اکثریت اعضای این سازمان‌ها در تعیین اهداف سازمان نقشی ندارند و آن ها موظف به دنباله روی از اهدافی هستند که از پیش تعیین شده و معمولاً شکل رسمی و قانونی دارد .‌بنابرین‏ یکی دیگر از ویژگی های مولد سرمایه اجتماعی سازمان های غیردولتی این است که تعیین اهداف سازمان در آن ها بر اساس تعامل و اشتراک فکر در میان اعضایی که روابط افقی با یکدیگر دارند صورت می‌گیرد(آریان پور،۱۳۸۷). به طور خلاصه هنگامی می توان سازمان های غیردولتی را مولد سرمایه اجتماعی دانست که از

ویژگی های زیر برخوردار باشند:

الف- عضویت در آن ها داوطلبانه و اختیاری باشد.

ب- تعیین اهداف در آن ها بر اساس مشورت و همفکری میان اعضاء صورت گیرد.

پ- اعضای آن ها روابط افقی و مبتنی بر برابری حقوق با یکدیگر داشته باشند.

ت- آن ها کمترین وابستگی را به نهادهای صاحب و اعمال کننده قدرت سیاسی در جامعه یعنی دولت داشته باشند.

ث- آن ها برای کسب سود و منفعت فعالیت نمی کنند, بلکه اهدافی غیرانتفاعی مانند کمک به فقرا، آموزش، توجه به محیط زیست و ایجاد ائتلاف میان ‌گروه‌های کوچک مردم دارند.