بند اول: تصمیم ­گیری در رابطه با حق حضانت والدین

یکی از خدماتی که سازمان بهزیستی می‌تواند به مرجع قضایی ارائه نمایند، اظهار نظر ‌در مورد صلاحیت والدین و میزان توانایی آن ها در نگهداری از کودک است. امروزه، در برخی کشورها، به دلیل افزایش درخواست مراجع قضایی نسبت به تعیین حضانت کودک، ارزیابی­های تعیین حضانت، بخش مهمی از روان­شناسی قضایی را به خود اختصاص داده است. استفاده از تست­های روان­شناسی، مصاحبه های کلینیکی و مشاهده روابط بین والدین و کودک از جمله روش­هایی هستند که معمولاً برای تعیین حضانت کودک به­کارمی­روند. سازمان بهزیستی برای تعیین حضانت کودک باید والدین را به دقت مورد ارزیابی قرار دهند و چنانچه امیدی به بازگشت آن ها و سامان یافتن خانواده وجود دارد، از طریق برنامه ­های آموزشی و درمانی، سعی کنند محیط خانه را برای حضور کودک و رشد و تربیت صحیح او مهیا نمایند. آن ها باید همواره مدنظر داشته باشند که خانواده بهترین محل برای زندگی کودک و رشد طبیعی اوست و سپردن کودک به والدین و دادن تعلیمات لازم به آن ها معمولاً مصالح کودک را تأمین خواهد نمود. سازمان بهزیستی تنها در صورتی باید به جدا کردن کودک از خانواده بیاندیشند که به دلیل عدم مشارکت والدین و عمق مشکلات خانوادگی امیدی به سامان یافتن مجدد خانواده وجود نداشته باشد. تدبیر دیگری که می‌تواند در تصمیم گیری راجع به حضانت راهگشا باشد، سپردن کودک به والدین به صورت مشروط و قابل تجدیدنظر است. در این روش، دادگاه کودک را به والدین می­سپارد؛ به شرط اینکه آن ها تعهد نمایند که در تربیت و رشد وی کوشا باشند و او را به صورت دوره­ای نزد مددکار یا مشاوری که از طرف دادگاه تعیین می­ شود حاضر نمایند. در این صورت مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی می ­تواند به عنوان مأموری از طرف دادگاه بر نحوه تربیت کودک و رفتار والدین نظارت داشته و گزارش آن را به دادگاه ارائه نماید. چنانچه در طی مدت تعیین شده، والدین به تعهدات خود عمل نکنند دادگاه در حکم صادره تجدیدنظر کرده و در صورت نیاز از والدین سلب حضانت می­ نماید(ایروانیان:۱۳۸۸، ۲۳۹).

بند دوم: سپردن کودک به خانواده جایگزین

چنانچه با انجام اقدامات سازمان بهزیستی بازگشت کودک نزد خانواده میسر نگردد، مراقبت در خانواده جایگزین( بستگان و غیر بستگان) در اولویت بعدی خواهد بود. در صورتی که کودک به طور موقت به خانواده جایگزین سپرده شود، سازمان بهزیستی باید اقدامات مقتضی را جهت بازسازی و توانمندسازی خانواده وی انجام دهد تا هرچه سریع تر کودک نزد والدین اصلی خود برگردد. خانواده جایگزین باید از نظر عاطفی و تربیت جسمانی پاسخ­گوی نیازهای کودک بزه­ دیده باشد و بتواند در جهت ترمیم آثار بزه­دیدگی وی گام بردارد. این خانواده باید کودک را با علاقه و با روی باز بپذیرد و با او بدون تبعیض و مانند سایر اعضای خانواده رفتار نماید. در انتخاب خانواده جایگزین بهتر است اولویت به کسانی داده شود که با کودک رابطه خویشاوندی دارند. برادر و خواهر بزرگتر، پدر بزرگ و مادر بزرگ و سایر بستگان، معمولاً نسبت به کودک دلسوزتر و مهربان­تر بوده و بهتر می ­توانند او را به عنوان یکی از اعضای خانواده بپذیرند(اسکندری:۱۳۹۰، ۶۱).

یکی از مهم­ترین نکاتی که سازمان بهزیستی در انتخاب خانواده جایگزین باید مد نظر قرار دهند، مشارکت کودک بزه­ دیده و والدین او در صدور این حکم است. زیرا توجه به نظر آن ها در انتخاب خانواده مناسب، به طور مؤثری تأمین کننده اهداف مورد نظر خواهد بود. مزیت سپردن کودک بزه­ دیده به خانواده جایگزین این است که کودک علی­رغم جداشدن از والدین خود، از جریان عادی زندگی در خانواده محروم نمی­ماند و محبت، توجه و مراقبتی را که برای رشد صحیح او لازم است، دریافت می­ کند. مشکلی که ممکن است در اجرای این روش مراقبتی پیش آید این است که علی­رغم کلیه سخت­گیری­هایی که در انتخاب یک خانواده مورد اعتماد صورت ‌می‌گیرد، ممکن است این خانواده صلاحیت و حساسیت لازم را در تربیت کودک نداشته باشد. حتی ممکن است این خانواده از کودک سوء استفاده کرده و از او بهره­ کشی نماید و یا اینکه با محبت بیش از اندازه و غفلت از رفتارهای غلط وی در امور تربیتی او خللی ایجاد کند. لذا لازم است سازمان بهزیستی به صورت مستمر بر خانواده جایگزین نظارت نمایند. چنانچه با تشخیص سازمان بهزیستی عدم شایستگی خانواده فرزندپذیر، سوءرفتار با کودک و عدم شایستگی در نگهداری و تربیت کودک تحت سرپرستی محرز شود به نحوی که با ارائه خدمات مشاوره­ای و پیگیری­های کارشناسی ادامه سرپرستی ممکن نباشد یا مخاطره­آمیز باشد می­بایست مراتب فوراً به دادگاه جهت فسخ حکم سرپرستی اعلام شود(اسکندری:۱۳۹۰، ۶۱-۶۲).

بند سوم: سپردن کودک به سازمان بهزیستی

طبق بند «ج» ماده ۴۶ لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان، دادگاه می ­تواند ضمن صدور حکم، سرپرستی کودک را به سازمان بهزیستی واگذار نماید. ‌بر اساس ماده واحده قانون تشکیل سازمان بهزیستی مصوب ۱۳۵۹ شورای انقلاب و قانون تأمین زنان و کودکان بی سرپرست مصوب سال ۱۳۷۳ مجلس شورای اسلامی، سازمان بهزیستی کشور با تأیید مرجع قضایی مسؤلیت مراقبت شبانه روزی از کودکان بی سرپرست را بر عهده دارد. سازمان مذکور این امر را در قالب دو برنامه مراقبت در خانواده و مراقبت در خانه­های کودکان و نوجوانان محقق می‌سازد. برنامه مراقبت در خانواده، مجموعه ­ای از برنامه ­های توانمند­سازی و مراقبتی است که به منظور کمک به خانواده ­ها در پرورش و مراقبت از کودکان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی انجام می پذیرد. خانه کودک و نوجوان نیز مکانی است که کودکان از زمان پذیرش در سازمان بهزیستی تا ۱۸ سالگی، به صورت دائم یا موقت، به تفکیک سن و جنس در آنجا زندگی ‌می‌کنند و تحت مراقبت و آموزش قرار می­ گیرند. در این خانه­ها تیمی متشکل از مدیر، مددکار، روان­شناس و مربی در رابطه مستقیم با کودکان قراردارند و در قالب کارگروهی با مشارکت کودکان، نسبت به فراهم کردن زمینه‌های مراقبت و پرورش کودک به منظور انتقال به جامعه اقدام ‌می‌کنند. ‌بر اساس دستورالعمل سازمان بهزیستی در رابطه با مراقبت و پرورش کودکان تحت سرپرستی، این سازمان تنها زمانی می ­تواند کودکان را ‌به این خانه ها بسپارد که هیچ یک از اقدامات و تلاش­ های حرفه­ای در زمینه بازگشت کودکان نزد والدین و یا انتقال به خانواده­های جایگزین مؤثر واقع نشده باشد(نجفی:۱۳۹۵، ۹۱).

فصل چهارم: نقش­ سازمان بهزیستی پس­ از اجرای­ حکم