مدیریت زنجیره تامین دارای سه فرایند عمده است که عبارت‌اند از :
۱- مدیریت اطلاعات
۲- مدیریت لجستیک
۳- مدیریت روابط
۲-۴-۱ مدیریت اطلاعات
امروزه نقش، اهمیت و جایگاه اطلاعات به امری بدیهی برای همه تبدیل شده و یکی از مهم‌ترین نگرانی سازمان‌ها در مدیریت زنجیره تامین است. زیرا عدم گردش مناسب و انتقال صحیح اطلاعات، باعث ایجاد عدم اطمینان و هماهنگی میان بخش‌های مختلف زنجیره تامین می‌شود و در نتیجه، موجب عدم اثربخشی و کارایی فرایند‌ها شده و مدیریت آن­ها را سخت­تر می­ کند. موضوع هماهنگی در فعالیت‌ها، بسیار حائز ‌اهمیت است. این نکته در بحث مدیریت اطلاعات در زنجیره، مدیریت سیستم‌های اطلاعاتی و انتقال اطلاعات نیز مصداق دارد. مدیریت اطلاعات هماهنگ و مناسب میان شرکا، باعث می‌شود تا تاثیرات فزاینده‌ای در سرعت، دقت، کیفیت و جنبه‌های دیگر وجود داشته باشد و در نهایت منجر به هماهنگی بیشتر در زنجیره خواهد شد. به طور کلی در زنجیره تامین، مدیریت اطلاعات در تمامی بخش­های سازمان و تصمیم ­گیری­های آن­ها مانند: سفارش‌دهی و ساخت، زمان‌بندی تولید، انتخاب و توسعه تامین‌کنندگان، پیش‌بینی روند بازار و شرایط آینده عرضه و تقاضا تاثیرگذار است [۵ ، ۶].

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در شکل (۲-۲) زنجیره­تامین بدون مدیریت اطلاعات مشاهده می­ شود که در آن به جریان اطلاعات توجهی نمی­ شود. وجود این زنجیره به تنهایی نمی­تواند اثر بخش باشد. اما شکل(۲-۳) زنجیره تامینی را نشان می­دهد که تحت مدیریت قرار گرفته است و جریان اطلاعات در آن برقرار شده است.
شکل (۲-۲) زنجیره­ی تامین بدون جریان اطلاعات[۱۵]
شکل (۲-۳) زنجیره­ی تامین همراه با جریان اطلاعات [۱۵]
۲-۴-۲ مدیریت لجستیک
در تحلیل سیستم­های تولیدی (مانند صنعت خودرو) موضوع لجستیک بخش فیزیکی زنجیره تامین را دربر می­گیرد. این بخش که کلیه­ فعالیت­های فیزیکی از مرحله تهیه ماده خام تا محصول نهایی شامل فعالیت­های حمل‌ونقل، انبارداری، زمان‌بندی تولید و … را شامل می‌شود، بخش نسبتا بزرگی از فعالیت­های زنجیره تامین را به خود اختصاص می‌دهد. در واقع محدوده لجستیک تنها جریان مواد و کالا نبوده بلکه محور فعالیت­های زنجیره تامین است که روابط و اطلاعات، ابزارهای پشتیبان آن برای بهبود در فعالیت‌ها هستند [۵ ، ۶]. توجه به حمل نقل و لجستیک یکی از اهداف عمده­ی این تحقیق می باشد و در ادامه با مرور مقالات بین الملی ارائه شده، این موضوع بیشتر و بهتر تجزیه و تحلیل خواهد شد.
۲-۴-۳ مدیریت روابط
مدیریت روابط تاثیر شگرفی بر همه زمینه‌های زنجیره تامین و همچنین سطح عملکرد آن دارد و امروزه در بسیاری از موارد، سیستم­های اطلاعاتی و تکنولوژی موردنیاز برای فعالیت­های مدیریت زنجیره تامین به سهولت در دسترس بوده و می‌توانند دریک دوره زمانی نسبتا کوتاه تکمیل و به کار گمارده شوند. بسیاری از شکست‌های آغازین در زنجیره تامین، معلول انتقال ضعیف انتظارات و توقعات و نتیجه­ رفتارهایی است که بین طرفین درگیر در زنجیره به وقوع می‌پیوندد. علاوه بر این، مهم‌ترین فاکتور برای مدیریت موفق زنجیره تامین، ارتباط مطمئن میان شرکا و وجود یک مدیریت صحیح میان آن­ها می­­باشد، به گونه‌ای­ که شرکا اعتماد متقابل به قابلیت‌ها و عملیات یکدیگر داشته باشند [۵ ، ۶].
۲-۵ ابعاد فیزیکی زنجیره تامین
بعد فیزیکی یک زنجیره ­تامین شامل مراحل تدارک، تولید و توزیع است. هر یک از مراحل نیز به نوبه­ی خود شامل دسته­ای از تسهیلات و فرایند­های فیزیکی دیگری می­شوند، مثل تسهیلات بخش انبار کارخانه، مراکز توزیع عمده فروشی­ها و سایر قسمت­ های زنجیره. به طور کلی ابعاد فیزیکی هر زنجیره­ تامین را به بخش­های زیر می­توان تقسیم کرد:

• • تامین کنندگان مواد در سطوح مختلف: این بخش کالاها و خدمات را برای کارخانه­ها یا بنگاه­های تولیدی، عرضه می­ کنند. این بخش شامل تمامی تامین کنندگان مواد خام یا اطلاعات ورودی برای آن­ها می­باشد.

• • تولیدکنندگان/مونتاژکنندگان: در این بخش فرایند تبدیلی بر روی مواد یا اطلاعات خام صورت می­گیرد.

• • عمده فروشان/توزیع­کنندگان: به لحاظ عملیاتی این بخش شامل مجموعه ­ای از توزیع کنندگان، عمده فروشان و خرده فروشان می­باشد.

• • مشتریان: در حقیقت این بخش از زنجیره تامین ایجاد کننده­ تقاضا برای محصول یا خدمات می­باشد و جریان اطلاعاتی که از مشتریان می­رسد بسیار حائز اهمیت می­باشد علت این اهمیت بدین جهت می­باشد که اگر بنگاهی که به مشتری اهمیت ندهد مشتری نیز نسبت به آن بنگاه دلسرد می­ شود.

البته هر کدام از این ساختارها نیز می­توانند شامل مراکز و مقر­های متفاوت با پراکندگی­هی جغرافیای مختلفی باشند. اجزای فوق تحت تاثیر سه فرایند ذکر شده (مدیریت اطلاعات­- مدیریت لجستیک- مدیریت روابط) قرار دارند که در درون و بیرون آن­ها در جریان هستند. این سه فرایند از ویژگی­های استراتژیک زنجیره تامین هستند و باید بر اساس نیازهای هر زنجیره تامین طراحی گردند و مرتبا تحت کنترل و بازنگری باشند چرا که در غیر این صورت اثرات منفی بسیاری بر کارکرد زنجیره خواهند داشت [۴].
۲-۶ روند توسعه سیستم‌های اطلاعاتی و نقش آن­ها در زنجیره تامین
مدیریت زنجیره تامین در شکل تازه خود یکی از شاخه‌های نوظهور مدیریت است که روز به روز در حال پیشرفت و تکامل بوده و به دنبال یافتن راه‌هایی برای کاهش هر چه بیشتر چرخه تولید محصول و افزایش خدمات و کارایی و اثربخشی آن­ها است. همان­طور که پیش­تر اشاره شد مدیریت روابط و اطلاعات دو فرایند عمده در زنجیره تامین می­باشند. در این بین، بالا رفتن سطح تقاضای مشتریان و افزایش دانش آن­ها که منجر به کاهش چرخه عمر محصول شده است، سازمان‌ها را وادار ساخته زمان را به عنوان عنصری مهم در دنیای تجارت کنونی در نظر بگیرند و با افزایش سطح خدمت به مشتریان، محصولات را مطابق با خواسته­ی آن­ها تهیه کنند. نتیجه این امر، ورود بسیاری از صنایع و موسسات تجاری به بازارهای فوق رقابتی شده است. لازمه بقا در این محیط‌های تجاری، به‌کارگیری فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی در زنجیره تامین سازمان­ها می­باشد. در یک سازمان، سیستم اطلاعات تمام بخش­ها را با هم مرتبط می­ کند، بنابراین همه بخش­ها قادرند تا اطلاعات به موقع و دقیق را از بخش­های دیگر به دست آورند و در این صورت سطح بالایی از یک­پارچگی را کسب خواهند کرد سازمان‌ها، از سیستم‌های اطلاعاتی برای تامین اهداف مختلف خود استفاده می‌کنند که این اهداف عبارتند از:

• • افزایش سود

• • کاهش هزینه‌ها

• • افزایش رضایت مشتری

• • برنامه‌ریزی تقاضا

• • پیش‌بینی تولید

• • درخواست مواد اولیه

• • پردازش سفارشات

• • تخصیص موجودی

• • تکمیل سفارش

• • خدمات حمل و نقل

که این اهداف در راستای مدیریت اطلاعات و روابط می­باشد. یکی از مهم‌ترین وظایف سیستم‌های اطلاعاتی، به اشتراک‌گذاری اطلاعات به عنوان عاملی کلیدی برای هر سیستم زنجیره تامین است. این وظیفه، موجب هماهنگی و اطمینان میان شرکای زنجیره تامین می‌شود.
البته اهمیت سیستم‌های اطلاعاتی تنها در انتقال اطلاعات نیست بلکه در فرایند تجزیه و تحلیل اطلاعات بیشتر، با دقت و تناوب بیشتر، از منابع بیشتر، مدل‌سازی و انتقال به موقع آن­ها بین اجزای زنجیره است. به اشتراک‌گذاری اطلاعات، موجب حرکت سریع اطلاعات و بهبود کارایی و اثربخشی زنجیره و پاسخ سریع به نیازهای متغیر مشتریان، افزایش عملکرد داخلی و خارجی زنجیره شده و باعث می‌شود فرآیندهای مرتبط زنجیره تامین، سریع‌تر و با انعطاف‌پذیری بیشتر انجام شوند. به این ترتیب، سازمان در بلندمدت به مزیت رقابتی دست می‌یابد و زنجیره تامین به دلیل توانمندسازی سازمان‌ها در ارائه زمان‌های تحویل قابل اعتماد و معرفی سریع محصولات به بازار، به درجه بالایی از یک­پارچگی دست می‏یابند. هر چه درجه یک­پارچگی میان اجزای زنجیره تامین افزایش یابد، به همان نسبت عملکرد شرکت بهبود و افزایش می‌یابد. گفتنی است که منابع فیزیکی، از طریق اطلاعات توجیه می‌شوند و بدون این اطلاعات، یا اصلا به کار نمی‌روند و یا کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین، با توجه به آنچه گفته شد و اینکه امروزه زنجیره‌های تامین، دارای شبکه‌هایی پیچیده و گستردگی جغرافیایی زیادی هستند، نیاز به سیستم اطلاعاتی درون آن­ها کاملا محسوس است. امروزه، مدیران ارزش رقابتی و استراتژیکی سیستم‌های اطلاعاتی را به خوبی تشخیص داده‌اند. به کار‌گیری سیستم‌های اطلاعاتی موجود در بازار، به برقراری پیش‌شرط‌هایی نظیر تحمل هزینه‌های سنگین خرید نرم‌افزار و وجود بلوغ سازمانی لازم برای به‌کارگیری و پیاده‌سازی سیستم‌های خریداری شده نیاز است. برای پیاده‌سازی سیستم‌های اطلاعاتی اگر از راه‌ حل ‌های موجود در بازار بهره نگیریم، ناگزیر خود می‌بایستی اقدام به طراحی و پیاده‌سازی این سیستم‌ها کنیم. برای طراحی آنها، دو رویکرد وجود دارد: رویکرد پایین به بالا و رویکرد بالا به پایین. در رویکرد اول، ابتدا به واحدهای مختلف اجازه داده می‌شود که نرم ‌افزارهای مورد نیاز خود را تهیه کنند سپس نرم ‌افزارها را با هم یک­پارچه وهماهنگ ‌کنند. این کار به دلیل نبود استانداردهای واحد، منجر به هم­پوشانی و یا حفره در کار سیستم نهایی می‌شود. همچنین، به دلیل استفاده از استانداردهای فنی متفاوت برای تهیه نرم‌افزارها، کار یک­پارچه‌سازی بسیار دشوار خواهد شد. در رویکرد دوم، ابتدا طرحی جامع برای کل سازمان و زنجیره تهیه می‌شود. سپس، نرم ‌افزارهای لازم بر مبنای طرح جامع، در بستری یک­پارچه با استانداردهای مشترک، تهیه می‌شوند [۶، ۷].
۲-۷ زنجیره تامین غذایی
صنایع غذای نقش مهمی در اقتصاد اروپا ایفا می­ کند و ۱۳٫۵ در صد از کارگران مشغول به کار در صنایع، در صنعت غذا فعالیت دارند [۳۶].
شکل(۲-۴) شمایی از زنجیره تامین غذایی[۲۶]
مهم ترین اهداف زنجیره تأمین فراورده های غذایی کاهش قیمت و افزایش کیفیت است که تمامی فعالیت­هایی را که صورت می­گیرد تا مواد اولیه از مزرعه تا سر سفره مشتریان برسد را شامل می­ شود و در اصطلاح رایج امروزی از مزرعه تا چنگال^[۳] گفته می­ شود. ون در ورست و همکارانش^[۴] زنجیره تامین غذایی را به دو دسته تقسیم کرده ­اند دسته اول شامل تولید محصولات کشاورزی و دریایی مانند ماهی، میوه و سبزیجات می­ شود^[۵] که عملیات نگه­داری و مراقبت از آن­ها جهت تازه ماندن و حفظ کیفیت اهمیت ویژه­ای دارد. دسته دوم شامل محصولات تولیدی مانند کنسرو، اسنک و دسرها می­ شود^[۶]. محصولات دسته اول معمولا علاوه بر مصرف توسط مشتریان به عنوان مواد اولیه برای دسته دوم نیز به کار می­روند و در طول زنجیره تامین محصولات دسته­ دوم فرایند تولید اهمیت بیشتری دارند و از آنجایی که برخی عملیات بر روی محصولات انجام می­گیرد تا کیفیت آنها حفظ شود (مانند کنسروسازی) نگه­داری این محصولات بعد از تولید قدری ساده­تر می­باشد [۲۷]. مین ژانگ و همکارانش^[۷] در مقاله­ خودشان زنجیره تامین غذایی برای محصولات کشاورزی و محصولاتی مانند میوه، سبزیجات و ماهی، این­گونه تعریف می­ کنند: زنجیره تامین غذایی شبکه­ ای از تجارت­های مربوط به صنایع غذایی می­باشد که محصولات از خط تولید به سمت مصرف­ کنندگان حرکت می­ کنند و شامل فعالیت­های پیش تولید و بعد از مصرف می­ شود [۲۸].
تنظیم بازار محصولات مواد غذایی به دلیل فصلی بودن، فسادپذیری، حجم زیاد تولید آن­ها و نقش مهم آن­ها در امنیت غذایی جامعه از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد. در سال­های اخیر در اروپای شرقی مشتریان صنایع غذایی بر روی ویژگی­های محصولات غذایی از جمله کیفیت، امنیت، پایداری و تنوع حساس شده ­اند و هم­زمان با این رفتار مشتریان، تولید کنندگان بیشتر بر روی فعالیت در مقیاس جهانی پرداخته­اند که موجب گذر از مرزها، ایجاد ارتباطات گسترده و رقابت شدید شده است. به وجود آمدن پیشرفت­های این چنینی و ظهور بازارهای رقابتی، باعث شده­است تا تولید کنندگان بیشتر به زنجیره تامین بپردازند [۲۷]. کیفیت جریان مواد غذایی تنها یک عامل ذاتی نبوده و به عوامل مختلفی وابسته است. عمده­ترین عاملی که موجب ایجاد تفاوت میان زنجیره تامین غذایی و سایر زنجیره­ها شده، تغییر کیفیت مواد به نسبت تغییرات شرایط محیطی و تغییراتی که مواد خام طی می­ کند تا بدست مشتری برسد، می­باشند. یکی دیگر از عواملی که موجب ایجاد این تفاوت می­ شود جنبه­ سلامت و امنیت محصولات غذایی می­باشد [۲۹]. توجه به این مسایل باعث روشن شدن اهمیت زنجیره تامین در صنایع غذایی می­ شود و مقایسه زنجیره تامین غذایی با سایر زنجیره­های تامین، حساسیت بیشتر این زنجیره را نشان می­دهد که به دلیل فاسد شدنی بودن مواد غذایی و داشتن طول عمر کوتاه، این زنجیره قدری پیچیده­تر می­باشد. در تمامی مراحل زنجیره تامین غذایی (برداشت، آماده ­سازی، حمل و نقل وبسته­بندی) باید مراقبت ویژه­ای از مواد صورت گیرد. یک زنجیره تامین غذایی سرد یا وابسته به دما می ­تواند روش مناسبی جهت حفظ مواد غذایی در برابر افت کیفیت باشد. علاوه بر این مسیر رسیدن محصول غذایی به خاطر وجود این حساسیت­ها بسیار دشوار بوده و علاوه بر وجود بازرسی­های متعدد مخصوصا در اتحادیه اروپا، جلب اعتماد مشتری نیز از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. در نتیجه وجود یک فرایند شفاف و قابل اعتماد می ­تواند در جذب مشتری بسیار موثر عمل کند [۳۰-۳۲]. امروزه افزایش سطح سواد مشتریان باعث شده است تا آن­ها علاوه بر محصول نهایی به فرایند تولید نیز توجه داشته باشند [۲۶]. ملاحظات مربوط به مصرف کننده نقش مهمی در ارزیابی زنجیره تأمین فرآورده ­های غذایی و همچنین سنجش امنیت غذایی جامعه دارد زیرا مصرف کنندگان یکی از ارکان مهم ارزیابی عملکرد صنعت غذا بوده و ارزیابی آنان از کیفیت فراورده­های غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است.
امروزه زنجیره­های تامین غذایی با بهره گرفتن از ابزار­های متفاوت به سمت جهانی شدن حرکت می­ کنند و در پی این هستند تا با رعایت قیمت بازار رقابت، دسترسی راحت­تر و بیشتری برای محصولات فراهم کنند. برای دستیابی به این زنجیره تامین، باید بتوان از علوم فرآوری محصولات غذایی و زیست محیطی در کنار علومی مانند بازاریابی و تحقیق در عملیات استفاده کرد [۲۹].
۲-۷-۱ جایگاه زنجیره تامین غذایی در ایران
غذا علاوه بر سلامت و لذت بخشی، سهم قابل ملاحظه‌ای در هزینه‌های زندگی دارد. طی سال‌های اخیر هزینه مواد غذایی در ایران، همواره سهمی بین ۲۲ تا ۲۵ درصد از هزینه‌های خانوار شهری و۳۰ تا ۳۷ درصد از هزینه‌های خانوار روستایی را داشته است. صنایع غذایی نقش مهمی در اقتصاد دارند. بیش از ۱۰ هزار واحد تولیدی صنایع غذایی در کشور وجود دارند که ۱۵% از اشتغال بخش صنعت در بر می‌گیرند. از یک طرف افزایش جمعیت به همراه گسترش شهرنشینی و افزایش سطح درآمد سرانه، نیاز به بسته‌بندی، نگه­داری و فرآوری مواد غذایی را روز به روز افزایش داده است و از طرف دیگر، صنایع غذایی به عنوان حلقه واسط بین کشاورزی و دامپروری با مصارف نهایی نقش مهمی در مدیریت زنجیره و توازن تولید و مصرف دارند. آن دسته از صنایع غذایی که اطلاعات بهتری از انتهای زنجیره (تقاضا و سلایق مصرف‌کنندگان) داشته و می‌توانند باعث تنظیم برنامه‌های تولید در بخش کشاورزی و دامپروری شده، اتلاف‌ها را کاهش داده و تخصیص منابع را بهبود دهند [۸].
در چشم انداز سال ۱۴۰۴ تاکید ویژه­ای بر روی زنجیره تامین غذایی صورت گرفته است. ویژگی­های این زنجیره تامین عبارتند از:

1. 1. مبتنی بر ارزش­های ایرانی اسلامی

1. تامین کننده­ فرآورده ­های غذایی در راستای امنیت غذایی