عامل محافظتی

پیامد

عامل خطر

شکل۱مدل محافظتی تاب‌آوریگارمزی، ماستن و تلی (نقل از مرتضوی،۱۳۸۹).

مدل چالشی: وجود عامل خطرزا که موجب استرس و فشار می‌گردد، مثبت تلقی می‌شود و باعث رشد مهارت‎های فرد می‌شود که می‌تواند تأثیر مطلوب در انطباق با محیط داشته باشد.

تریس^[۵۸] (۲۰۰۲) در این مدل این گونه نظر می‌دهد که استرس خیلی کم، چالش کافی ایجاد نمی‌کند و سطوح بالای استرس نیز می‌تواند به رفتار ناسازگارانه منجر شود، ولی سطوح متوسط استرس فرد را با چالش روبرو می‌کند که در صورت غلبه بر آن موجب تقویت کفایت می‌شود. اگر چالش به صورتی موفقیت‌آمیز صورت پذیرد، به فرد کمک می‌کند تا برای مشکل بعدی آماده باشد.

راتر (۱۹۸۷) این فرایند را مقاوم‌سازی و مصون‌سازی نام‌گذاری ‌کرده‌است.اگر چالش موفقیت‌آمیز باشد فرد نسبت به خطر آسیب‌پذیر می‌شود، بدین ترتیب سطح بهینه استرس زمانی است که طی آن مواجهه ‌با چالش موجب تقویت سازگاری می‌‌گردد که در شکل ۲ مشاهده می‌کنید.

خطر ۱

خطر ۳

خطر ۲

پیامد ۳

پیامد ۲

پیامد ۱

شکل ۲مدل چالشی (مقاوم‌سازی، مصون‌سازی) ترایس (۲۰۰).(نقل از مرتضوی،۱۳۸۹).

– مدل مفهومی تاب‌آوری:

ماستن و رید^[۵۹] (۲۰۰۴) در خصوص تاب‌آوری به توصیف مدل‌های مفهومی پرداخته که شامل مدل‌های متمرکز بر متغیر و مدل‌های متمرکز بر شخص می‌باشد. مدل‌های متمرکز به مدل‌های جمع‌پذیری^[۶۰]، تعاملی^[۶۱]و غیرمستقیم^[۶۲] تقسیم می‌شود.

در مدل‌های جمع‌پذیری که ساده‌ترین مدل نیز هست، تأثیرات تراکمی عوامل خطرزا، دارایی‌ها و عوامل دو قطبی خطرزاو دارایی‌ها در رابطه با یک پیامد مثبت مورد آزمون قرار می‌گیرند. طبق این مدل، نسبت ‌به این که یک فرد در زندگی چقدر درست عمل می‌کند یا معیار مورد نظر را دارا می‌گردد، دارایی‌ها و خطرزاها نقش‌های مستقلی را برعهده می‌گیرند. این مدل دو نوع اثرات تعاملی را توضیح می‌دهد. یکی اینکه در فرد یا محیط یک ویژگی پایدار وجود دارد که آمادگی فرد را برای رویارویی با موقعیت تهدیدکننده، افزایش یا کاهش می‌دهد. برای نمونه، نوع خلق و خوی افراد آن ها را آماده می‌کند تا به یک موقعیت تهدید کننده، با استرس و هیجان منفی کمتر یا بیشتری واکنش نشان ‌دهند. تعدیل کننده‌ نوع دوم، سیستم محافظتی است که به وسیله تهویه فعال شده است مانند کیسه‌ی هوایی که در اتومبیل به کار گرفته می‌شود.

مدل غیرمستقیم تاب‌آوری، پدیده‌ای میانجی را نشان می‌دهد که طی آن تأثیر نیرومند بر پیامد به وسیله خطرات متأثر می‌شود. نوع دیگر مدل مستقیم شامل اثرات نامشهود پیشگیری کامل است. وقتی یک عامل پیشگیرانه نیرومند از رخداد خطرزا پیشگیری می‌کند. برای نمونه تولد زودرس به وسیله مراقبت والدین پیشگیری می‌شود،پس خطرات همراه آن به طور کلی برطرف می‌شود. مدل متمرکز بر شخصی که اصلشان بر شخصیت تاب‌آور است شامل مطالعات موردی ‌گروه‌های تاب‌آور و مدل تمام شخصی^[۶۳] می‌باشد.در رویکرد موردی همان گونه که از نامش پیدا‌ است تاب‌آوری ویژه افرادی خاص دیده می‌شود که به تعداد زیادی در ادبیات تاب‌آوری دیده می‌شود.

– مدل زیستی-روانی-معنوی^[۶۴]:

این مدل تاب‌آوری، ابزاری است که به وسیله آن افراد از طریق تخریب‌های ^[۶۵]برنامه‌ریزی شده یا واکنش به رخدادهای زندگی، فرصتی برای انتخاب هوشیارانه یا ناهوشیارانه پیامدهای تخریب داشته باشد. انسجام مجدد^[۶۶] تاب‌آورانه اشاره به فرایند انسجام مجدد یا کنار آمدن دارد، که منجر به رشد دانش خودفهمی و توانمندی افزایش یافته کیفیت‌های تاب‌آوری می‌شود. تاب‌آوری درهر نقطه‌یی از زمان شروع می‌شود که فردی با شرایط خودش در زندگی تطابق یافته باشد. واژه‌ تعادل زیستی-روانی- معنوی برای توصیف این حالت تطابق یافته ذهن، بدن و روح مورد استفاده می‌شود (ریچارسون^[۶۷]، ۲۰۰۲ ص۳۲).

تعادل زیستی-روانی-معنوی به طور معمول به وسیله فوریت‌ها، استرس زاها، شرایط ناگوار، فرصت‌ها و سایر اشکال تغییر بیرونی ‌و درونی زندگی مورد بمباران قرار می‌گیرد. این منابع می‌توانند به لحاظ بیرونی ناشی از ادراک شدت یا به لحاظ درونی ناشی از افکار و احساسات باشند. شدت فوریت‌های درک شده بستگی به کیفیت‌های تاب‌آوری و انسجام مجدد تاب‌آورانه قبلی دارد. برای کنار آمدن با فوریت‌های زندگی، افراد به واسطه تخریب‌های قبلی، کیفیت‌های تاب‌آوری را گسترش می‌دهند و به گونه‌ای که بیشتر رخدادها، جاری می‌شوند زندگی را می‌سازند. استرسورهای مزمن، هنگامی برای افراد پیش می‌آیند که آن ها کیفیت‌های تاب‌آورانه را رشد نداده باشند و یا از میان این تخریب‌ها در زندگی‌شان رشد نکرده باشد. فوریت‌های جدید زندگی نیز می‌تواند علت تخریب باشند (کیانی دولت‌آبادی، ۱۳۸۹ص۳۴).

– مدل تاب‌آوری فلچ^[۶۸]:

این مدل فرایند تخریب و انسجام مجدد را در واژه‌ سیستمیک تعادل توضیح می‌دهد. اصطلاحی که از فیزیک جدید قرض گرفته شده است. این مدل مکملی برای مدل زیستی-روانی-معنوی در تبیین مفهوم تغییر می‌باشد. اصل موضوعی فلچ که نقاط انشعاب است، زمان تغییر وسیع را بازنمایی می‌کند. تغییری که در زندگی ما رخ می‌دهد، سبب از دست رفتن تثبیت در ساختار بهنجار زندگی و حتی ایجاد آشفتگی می‌شود. در نقطه آشفتگی به شدت آسیب‌پذیر می‌شویم و ممکن است در این نقطه، شکل جدیدی از تعادل مبتنی بر ناتوانی غم و اندوه و رفتار کنار آمدن ناکافی ایجاد ‌شود یا ممکن است از آشفتگی خارج شویم و انسجام مجددی برای سطح مؤثرتری از کارکرد نسبت به قبل به دست آوریم. این انسجام، تاب‌آوری است. انسجام مجدد می‌تواند به عنوان فرایند تجدیدنظر نسبت به نگاه جهانی باشد (ریچارسونو همکاران، ۱۹۹۰ به نقل از پوریا، ۱۳۸۹ص۱۳۰).

انسجام مجدد

تاب‌آوری

آشفتگی

تخریب

ساختار تعادلی

استرس نقطه انشعاب

شکل ۳-مدل تاب‌آوری فلچبه نقل از پوریا، ۱۳۸۹).

۲-۴-محیط یادگیری

یکی از عناصر پیش زمینه ی مؤثر بر بازده و پیامدهای یادگیری ،ساختار و محیط یادگیری اول است، عوامل موقعیتی یا محیطی،عوامل ایجاد کننده فضایی هستند که درآن تکلیف یادگیری انجام می شود(بیگز،۱۹۸۵ به نقل از پارسا وساکتی۱۳۸۶ ص۱۱۰).توجه به مؤلفه محیط یادگیری تقریباً به اوائل سال ۱۹۶۰ بر می‌گردد یعنی زمانی که بلوم اشاره کرد که می توان از ملاک محیط یادگیری کلاس برای پیش‌بینی پیشرفت تحصیلیافراد استفاده کرد.در آن زمان تحقیقات درخصوص موفقیت تحصیلی افراد متوجه محیط های یادگیری کارآمد شد(اندرسون و والبرگ، ۱۹۷۴؛والبرگ،۱۹۷۴ به نقل از پارساوساکتی۱۳۸۶ ص۱۱۰). علاقه به تحقیق درباره محیط یادگیری، به ویژه از زمانی بیشتر شد که محققان دریافتند که بازده و پیامدهای یادگیری شناختی وعاطفی و نگرش افراد ‌در مورد یادگیری، تاحد زیادی تحت تأثیر ادراک آن ها از این محیط است(اندرسون و والبرگ،۱۹۷۴ به نقل از پارسا وساکتی۱۳۸۶).محیط یادگیری از آن زمان به بعد به ادراک مشترک دانش آموزان و استادان از محیط کلاس درس اطلاق شد(فریزر،۱۹۸۶ به نقل از پارسا وساکتی۱۳۸۶ص۱۱۰).